قرینۀ ارتکاز و کارایی آن در حلّ مسائل جدید فقهی

نوع مقاله : پژوهشی (داوری سریع)

نویسنده

دانشیار پژوهشکده فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم- ایران؛ رایانامه: r.esfandiari@isca.ac.ir

چکیده

ماهیت قرینۀ ارتکاز و اثر آن بر دلالت لفظی و نقش آن در حلّ مسائل فقهی از مباحث مهم اصولی است. پرسش نخستین آن است که این‌گونه قرینه چگونه شناخته می‌شود و چگونه از قرائن دیگری مثل قرینۀ انصراف و قرینۀ مناسبت متمایز می‌شود و اقسام سیره‌های عملی چگونه مبتنی بر ارتکازات ذهنی شکل می‌گیرد. پرسش دیگر آن است که چگونه می‌توان از این‌گونه قرینه در حل مسائل فقهیِ مستحدثه استفاده کرد. بنابراین جایگاه‌شناسی قرینۀ ارتکاز در استنباط حکم سؤالی اساسی در پیش روی ماست. اگر قرینۀ ارتکاز را هر معنایی بدانیم که در ذهن رسوخ دارد و مستقلاً مورد توجه نیست و منشأ آن نیز ناشناخته مانده‌است، باید آن را ازقبیل قرائن متصلۀ لبی بدانیم که همواره بازگشت به قرینۀ قطعی عقلی ندارد و خودْ منشأ قرینیتِ قرینۀ انصراف و قرینۀ مناسبت حکم و موضوع و نیز قرینۀ انصراف است.
بنابر نظام طولی خاصی میان این سه گونه قرینه شکل می‌گیرد و اصالت و تبعیت در قرائن قابل تطبیق خواهد بود. با جست‌وجو در منابع اصولی برای قرینۀ ارتکاز دو گونه کارایی می‌توان تصور کرد: اول کارایی در تعیین مدلول لفظی و دوم کارایی در شکل‌گیری سیرۀ عقلایی و متشرعی. با توجه به جایگاه سیره‌های عقلایی و متشرعی در شناخت حکم و موضوع حکم و نیز دلالت دلیل لفظی بر حکم یا موضوع، می‌توان اهمیت دخالت ارتکازات در شکل‌گیری سیره‌ها و نقش آن را در کشف حکم یا موضوعِ حکم پی برد.
در بررسیِ سه نمونه از مسائل مستحدثه یعنی مسئلۀ تبرعی یا معاملی بودن خدمات زن در خانه براساس شرط ضمنی و مسألۀ ضمان بانکی در شکل جدید آن و مسألۀ بی‌حسی موضعیِ محل اجرای حد یا قصاص با ابزارهای پزشکی، به این نتیجه می‌رسیم که قرینۀ ارتکاز نقش تعیین‌کننده در فهم دلیل لفظی و ایجاد تعمیم یا تضییق دلالت لفظی و انعقاد یا عدم انعقاد اطلاق دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Qarīnat al-Irtikāz (Conjectural Symmetry) and its Efficiency in Solving New Fiqhi Issues

نویسنده [English]

  • Reza Esfandyari
Associate Professor of Department of Applied Jurisprudence at Islamic Sciences and Culture Academy ;Qom-Iran; r.esfandiari@isca.ac.ir
چکیده [English]

The nature of Qarīnat al-Irtikāz, its effect on verbal signification, and its role in solving the fiqhi (jurisprudential) issues are one of the most important uṣūlī topics. The first question is that, how is such symmetry recognized, how does it differ from other symmetries such as Qarīnat al-Inṣirā and Qarīnat al-Munāsibat, and how the various kind of Sīrat al-ʿAmalīyyah (practical attitudes) form based on mental irtikāz (fixed way). The next question is that, how such symmetry can be used to solve newly-raised fiqhi issues. Thus, the position of Qarīnat al-Irtikāz in the inference of religious law is the fundamental question before us. If we consider Qarīnat al-Irtikāz as any meaning that penetrates the mind, does not independently garner much attention, and its origin remains unknown, we should consider it as nonverbal-connected symmetries that always does not refer to a definite rational symmetry and is itself the origin of symmetry of Qarīnat al-Inṣirāf and Qarīnat al-Munāsibat of a rule and a subject. Thus, a special longitudinal system forms between these three types of symmetries, and originality and adherence to the symmetries will be adaptive. By searching for uṣūlī sources, two types of efficiency can be imagined for Qarīnat al-Irtikāz: first, efficiency in determining the literal meaning and second, efficiency in the shaping of attitudes of the wise people and jurists. Considering the position of the wise people and jurists’ attitudes in recognizing the ḥukm (rule) and the subject of the ḥukm, and also the implication of the verbal evidence on ḥukm or subject, we can understand the importance of intervention of irtikāzāt in shaping the attitudes and their role in discovering the ḥukm or the subject of the ukm.By examining three examples of newly-raised issues, first, based on implicit stipulation whether the woman’s services at home is free or transactional, second, bank liability in its new form, third, local anesthesia at the site of ḥadd (legal punishment) and retribution with medical tools, we conclude that Qarīnat al-Irtikāz has a decisive role in understanding the verbal evidence, in generalizing or narrowing verbal signification, and in conclusion or non-conclusion of iṭlāq (inclusiveness).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qarīnat al-Irtikāz
  • fixed way of the intellectuals
  • conventional symmetry
  • types of irtikāzāt
  • causes of irtikāzāt

عنوان مقاله [العربیة]

القرینة الارتکازیة واستخدامها فی حلّ المسائل الفقهیة الجدیدة

چکیده [العربیة]

تعد ماهیة القرینة الارتکازیة وأثرها على الدلالة اللفظیة ودورها فی حل المسائل الفقهیة من المباحث الأصولیة الهامة.

السؤال الأول هو عن کیفیة معرفة مثل هذه القرینة وکیفیة تمییزها عن القرائن الأخرى؛ مثل قرینة الانصراف وقرینة المناسبة، وکذلک کیفیة تشکیل السِیَر العملیة المختلفة على أساس المرتکزات الذهنیة.

والسؤال الآخر عن کیفیة استخدام مثل هذه القرینة فی حل المسائل الفقهیة المستحدثة.

لذلک فإن السؤال الأساسی الذی أمامنا هو التعرف على مکانة القرینة الارتکازیة فی استنباط الأحکام.

إذا اعتبرنا أنّ القرینة الارتکازیة هی کلّ معنى راسخ فی الذهن، ودون ملاحظتها مستقلة، مع بقاء منشئها مجهولا أیضا، علینا أن نعتبرها من القرائن المتصلة اللُبیّة التی لا ترجع إلى القرینة القطعیة العقلیة دائماً، وأنّها منشأ القرینیة لقرینتی الانصراف ومناسبة الحکم والموضوع.

لذلک یتم تشکیل نظام طولی خاص لهذه القرائن الثلاث وتکون الأصالة والتبعیة فی القرائن قابلة للتطبیق.

من خلال التتبع فی المصادر الأصولیة یمکن فرض نوعین من العمل للقرینة الارتکازیة:

الأول عملها فی تعیین المدلول اللفظی، والثانی فی تکوین السیرة العقلائیة والمتشرعة.

بناءً على مکانة السیر العقلائیة والمتشرعة فی معرفة الحکم وموضوع الحکم، وکذلک دلالة الدلیل اللفظی على الحکم أو الموضوع، یمکن إدراک أهمیة مساهمة الارتکازات فی تکوین السِیَر ودورها فی کشف الحکم أو موضوع الحکم.

ومن خلال دراسة ثلاثة أمثلة من المسائل المستحدثة؛ وهی: مسألة نوع عمل المرأة فی المنزل هل هو تبرع أم معاملة على أساس الشروط ضمن العقد، ومسألة الضمان البنکی فی صوَره الجدیدة، ومسألة التخدیر الموضعی لمحل إقامة الحد أو القصاص بالأدوات الطبیة، نستنتج أن للقرینة الارتکازیة دور حاسم فی فهم الدلیل اللفظی وفی إیجاد التعمیم أو التضییق للدلالة اللفظیة وفی انعقاد الإطلاق أوعدم انعقاده.



الکلمات المفتاحیة: القرینة الارتکازیة؛ الارتکازات العقلائیة؛ القرینة العرفیة؛ أقسام الارتکازات؛ أسباب الارتکازات.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرینة الارتکازیة
  • الارتکازات العقلائیة
  • القرینة العرفیة
  • أقسام الارتکازات
  • أسباب الارتکازات

به فایل PDF مراجعه کنید

  1.           قرآن کریـــــم

    1. آشتیانی، محمدحسن. (1429ق). بحر الفوائد. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
    2. اراکی، محمدعلی. (1415ق). اصول الفقه. قم: مؤسسۀ در راه حق.
    3. اسفندیاری، رضا. (1396). قرینۀ مناسبت حکم و موضوع و کارایی آن در استنباط احکام، 89 (24)، 7-26.
    4. امام خمینی، سید روح‌الله.(1421ق).کتاب البیع. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (1).
    5. امام خمینی، سید روح‌الله. (1410ق). المکاسب المحرمة. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
    6. امام خمینی، سید روح‌الله. (1381). الاستصحاب. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (1).
    7. امام خمینی، سید روح‌الله. (1375). التعادل و التراجیح. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (1).
    8. بجنوردی، سید حسن. (1419ق). القواعد الفقهیة. تصحیح مهدی مهریزی. قم: نشر الهادی.
    9. حکیم، سید محسن. (1416ق). مستمسک العروة الوثقی. قم: مؤسسۀ دار التفسیر.
    10. انصاری، شیخ مرتضی. (1419ق). فرائد الاصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
    11. بروجردی، مرتضی. (1363). المستند فی شرح العروة الوثقی. قم: مؤسسة احیاء الآثار الامام الخویی.
    12. بروجردی، محمدتقی، (1417ق). نهایة الافکار. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسة.
    13. جزائری، محمدجعفر. (1413ق). منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة. ، قم: مؤسسة دار الکتب.
    14. جواهری، حسن. (1385). بحوث فی الفقه المعاصر. قم: مجمع الذخائر الاسلامیة.
    15. حائری، سیدکاظم. (1485ق). مباحث الاصول. قم: دفتر مؤلف.
    16. حکیم، سید محمدسعید. (1414ق). المحکم فی اصول الفقه. قم: مؤسسة المنار.
    17. حکیم، سید محمدتقی. الأصول العامة للفقه المقارن. قم: قم: مجمع جهانی اهل بیت (:)
    18. حمادی، ادریس. (1994م). الخطاب الشرعی و طرق استثماره. بیروت: نشر المرکز الثقافی العربی.
    19. حسینی شیرازی، سید صادق. (1417ق). بیان الأصول. قم: در الأنصار.
    20. حر عاملی، محمدبن حسن. (1409ق). وسائل الشیعه. قم: قم:‏ مؤسسه آل البیت : لإحیاء التراث.
    21. حیدری، علی نقی. (1412ق). اصول الإستنباط. قم: لجنة ادارة الحوزة العلمیة بقم المقدسة.
    22. حیدری، سید کمال. (بی‌تا). شرح الحلقة الثالثة. قم: دار فراقد.
    23. حیدری، سید کمال. (بی‌تا). قاعدۀ لاضرر. قم: دار الصادقین      7
    24. خراسانی، محمدکاظم. (1409ق). کفایة الأصول. قم: مؤسسه آل البیت: لإحیاء التراث.
    25. خویی، سید محمدتقی. مبانی العروة الوثقی. (1409ق). قم: منشورات دار العلم.
    26. خویی، سید ابوالقاسم. (1417ق). أجود التقریرات. قم: مطبعة العرفان.
    27. سبحانی، جعفر. (1388). ارشاد العقول الی مباحث الاصول. قم: قم: مؤسسة الإمام الصادق 7.
    28. شیرازی، سید صادق. (1417ق). بیان الاصول. چاپ دوم. قم: دار الانصار.
    29. صدر، سید محمدباقر. (1401ق). البنک اللاربوی فی الاسلام. چاپ هفتم. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
    30. صدر، سید محمدباقر. (1418ق). دروس فی علم الاصول. قم: قم: مؤسسة النشر الاسلامی، التابعة لجماعة المدرسین بقم المقدسة.
    31. عاملی، شیخ حسن. (1396). معالم الاصول. قم: مؤسسة النشر الاسلامی، التابعة لجماعة المدرسین بقم المقدسة.
    32. علم الهدی، سید مرتضی. (1376). الذریعة الی اصول الشریعة. تهران: دانشگاه تهران.
    33. فیاض، محمداسحاق. (1410ق). محاضرات فی اصول الفقه. قم: انصاریان.
    34. قائنی، محمد. (1430ق). المبسوط فی فقه المسائل المعاصره. قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار:.
    35. قدسی، ‌احمد. (1414ق). أنوار الاصول. قم: مدرسة الإمام علی‌بن ابی‌طالب 7.
    36. قمی، میرزا ابوالقاسم. (1378). قوانین الأصول. قم: احیاء الکتب الاسلامیة.
    37. کاشف الغطاء، محمدحسین. (1359). تحریر المجلة. قم: فیروزآبادی.
    38. کلانتری، ابولقاسم. (بی‌تا). مطارح الانظار. مؤسسه آل البیت: لإحیاء التراث.
    39. مبلغی، احمد. (1387). قاعده الانصراف، مجله فقه اهل بیت، ش 26، ص7، سال 1387[b1] .
    40. مرتضوی لنگرودی، محمدحسن. (1376). جواهر الاصول. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (1).
    41. مظفر، محمدرضا. (1383). اصول الفقه. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
    42. ملکی اصفهانی، محمود و سعید. (1381). اصول فقه شیعه. قم: نشر مرکز فقهی ائمه اطهار :.
    43. نجم‌آبادی، ابوالفضل. (1381). الاصول (تقریرات محقق عراقی و محقق نائینی). قم: مؤسسه آیت‌الله العظمی بروجردی (1).
    44. هاشمی شاهرودی، سید محمد.(1417ق). بحوث فی علم الاصول. چاپ سوم. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی.
    45. هاشمی شاهرودی، سید محمد. (1387). ‌پژوهش‌های نو در فقه معاصر. تهران: مجد.
    46. هدایت‌نیا گنجی، فرج‌الله. (1385). حقوق مالی زوجه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    47. یزدی (طباطبایی)، سیدمحمدکاظم. (1409ق). العروة الوثقی فیما تعم به البلوی. چاپ دوم. بیروت: نشر مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
    48. نراقی، مولی احمد. (1415ق). مستند الشیعه فی احکام الشریعة. قم: موسسة آل البیت: لإحیاء التراث.
    49. نراقی، محمدمهدی. (1381). أنیس المجتهدین فی علم الاصول. قم: بوستان کتاب.
    50. نجفی، محمدحسن. جواهر الکلام. (1404ق). تصحیح عباس قوچانی. چاپ هفتم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    51. بحرانی، یوسف. (1405ق). الحدائق الناضرة. قم: مؤسسة النشر الاسلامی، التابعة لجماعة المدرسین بقم المقدسة.