نقد انگاره ملازمه میان علم به بطلان قرارداد و اِسقاطِ احترام اَموال و اَعمال

نوع مقاله : پژوهشی (داوری سریع)

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران- پردیس فارابی قم- ایران

2 دانشیار گروه فقه ومبانی حقوق اسلامی،پردیس فارابی دانشگاه تهران؛ قم-ایران

3 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی،دانشکده الهیات، پردیس فارابی قم -ایران

چکیده

فقیهان با توجه به اهمیت بنیادی و اشتراط اساسی احترام اموال، اعمال و منافع در ثبوت مسئولیت مدنی، اقدامِ مالکان و عاملان بر اِسقاط احترام را مُسقطِ ضمان قلمداد کرده­ و در ابواب و مصادیق گوناگون فقهی با استناد به این اندیشه که برآیند تمسّک به سیره‌ عقلاییه و مرتکزات عرفی است، سقوط مسئولیت را به اسقاط احترام مال و کار از سوی مالک یا عامل مستند ساخته ­اند. تحلیلِ کُنش و ملازمه میان آگاهی به بطلان فقهی قرارداد و اسقاط احترام از یک سو، و تأثیرگذاری این ملازمه در سقوط یا ثبوت ضمان از سوی دیگر، از جمله مباحث چالش‌برانگیز در حوزه‌ مسئولیت مدنی در ساحت معاملات به شمار می­ آید. گروهی از فقیهان، اِلتزام به مفاد قراردادهای باطل را با وجود آگاهی به بطلان عقد از زمانِ انشای قرارداد، مصداق تسلیط مجّانی مال و اقدام تبرّعی به انجامِ کار انگاشته اند و با تمرکز بر این اندیشه در قراردادهای متنوّع به اِسقاط احترام و سقوط مسئولیت رأی داده ­اند.
     این جستار که با روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته ‌است، ضمن مفهوم‌شناسی و واکاوی مبانی این دیدگاه، به اعتبارسنجی و بازاندیشی انتقادی اندیشه‌ یاد شده در حوزه‌ی معاملات پرداخته است. بر اساس دیدگاه برگزیده‌ این پژوهش، از آنجا که معیار اساسی ثبوت ضمان، بر سیره و مرتکز عقلایی استوار است، اقدام به تسلیم مال یا انجام کار با علمِ محض به بطلان قرارداد، بدون قصد تبرّع و مجّانیت و علم یا قرینه بر این قصد، مصداق تسلیط مجّانی مال یا انجام تبرّعی کار و اِسقاط احترام اموال و اَعمال به شمار نمی ­آید؛ زیرا چنین ویژگی فاقد انطباق قهری یا قصدی بر عناوین یادشده است بلکه علم به بطلان قرارداد، در نگاه عرفِ عُقلایی عنوانی اعمّ از قصد مجّانیت و تبرّع قلمداد می­ شود. بر این اساس، علم به عدمِ استحقاق شرعىِ عوض، فاقد هرگونه منافات با وفا به معاوضه‌ معتبر در نگاه عرفِ عُقلایی است و اِلتزامِ آگاهانه به مفادِ قراردادِ باطل به قصد معاوضه، انتفاع یا مشارکت در سود، از حمایت مدنی ناشی از مقتضای احترام اموال و اَعمال مانع نخواهد شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Make a Critical Review of the Idea of the Concomitance Between the Knowledge of the Invalidity of the Agreement and the Loss of the Respect of Property and Actions

نویسندگان [English]

  • Mohammad Hakim 1
  • Seyyed Abdolrahim Hosseini 2
  • Mohammad Adibi mehr 3
1 Ph.D. Student, Farabi Campus University of Tehran, Qom, Iran
2 president.farabi.Jurisprudence and Islamic Law Group .
3 Faculty member of Islamic jurisprudence and Islamic law, Faculty of Theology, Farabi University of Tehran
چکیده [English]

Considering the fundamental importance and basic requirement of respecting property, deeds and interests in proving civil liability, jurists have considered the action of the owners and agents to lose the respect as a nullity of the liability. In various jurisprudential chapters and discourses, relying on this idea that the result of holding on to the intellectuals’ attitude and reliances is customary, they have documented the fall of responsibility to the loss of respect for property and work by the owner or agent. There is an analysis of the action and the connection between awareness and jurisprudential invalidity. Loss of respect on the one hand, and researching the effect of this connection on the nullity or proof of the liability, on the other hand, are among the challenging issues in the field of civil liability in the transactions. A group of jurists have considered the commitment to the provisions of a void contract despite the knowledge of the nullity of the contract from the time the contract agreement was drawn up, as an example of obtaining the possession of property for free or doing work without taking money. Focusing on this idea, they have voted to drop respect and responsibility in various contracts. Using the descriptive-analytical method, this study along with introducing the concept and analysis of the basis of this view, has addressed the validation and critical rethinking of the aforementioned thought in the field of transactions. According to the selected point of view of this study, since the basic criterion of proof of liability is based on the intellectuals’ attitude, handing over property or carrying out work with full knowledge of the invalidity of the contract, without the intention of donation and gratuitousness, and with knowledge or indication of this intention, is not considered as an example of obtaining the possession of property for free or doing work without taking money, and as the loss of the respect of property and actions. Because such a feature does not have a forced or intentional adaptation to the mentioned titles, rather, knowledge of the nullity of the contract agreement, in the view of rational custom, is considered as a title for both free and donated intention. Based on this, the knowledge of the lack of legal entitlement of ʻiwaz does not have any contradictions with faithfulness to valid exchange in the eyes of rational custom. Knowingly committing to the provisions of a void contract with the intention of exchange, benefit or participation in profit, will not be prevented from the civil protection arising from the necessity of respect for property and actions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Respecting the property
  • respecting the job
  • intention to donate
  • processioning the property for free
  • loss of respect
  • nullity of the liability
  • void contracts

عنوان مقاله [العربیة]

نقد فکرة التلازم بین العلم ببطلان العقد وإسقاط احترام الأموال والأعمال

چکیده [العربیة]

بالنظر إلى الاشتراط الأساسی لاحترام الأموال والأعمال والمنافع والأهمیة القصوى لهذا الأمر فی ثبوت المسؤولیة المدنیة، فقد اعتبر الفقهاء أنّ إسقاط المالکین والعاملین للاحترام أمرا مسقطا للضمان، وأرجعوا فی مختلف أبواب الفقه وفی مصادیق متعددة سقوط المسؤولیة إلى إسقاط احترام المال والعمل من قبل المالک أو العامل مستندین فی ذلک إلى فکرة ناجمة عن التمسک بالسیرة العقلائیة والمرتکزات العرفیة.
إن تحلیل العلاقة والملازمة بین العلم بالبطلان الفقهی للعقد وبین إسقاط الاحترام من جهة، وبین تأثیر هذه الملازمة فی سقوط أو ثبوت الضمان من جهة ثانیة هی من جملة المسائل الشائکة فی باب المسؤولیة المدنیة وبالتحدید فی مجال المعاملات.
وقد ذهب بعض الفقهاء للقول بأنّ الالتزام بمفاد العقود الباطلة، مع العلم ببطلان العقد منذ إنشائه، یعدّ من مصادیق التسلیط المجانی على المال والتبرع بالقیام بالعمل تطوعا، وبالترکیز على هذه الفکرة أفتوا فی عقود مختلفة بإسقاط الاحترام وسقوط المسؤولیة.
یهدف هذا البحث، المعد وفق المنهج الوصفی التحلیلی، إلى تقییم وتحلیل الفکرة المذکورة آنفا فی مجال المعاملات، وذلک بعد بیان مفاهیم ومبانی هذا الرأی.
ووفق الرأی المختار الذی توصل إلیه هذا البحث فإنه بناء على أنّ المعیار الأساس فی ثبوت الضمان قائم على السیرة والمرتکزات العقلائیة؛ فإنّ المبادرة إلى تسلیم المال أو القیام بالعمل مع العلم المحض ببطلان العقد، وبدون وجود قصد التبرع والمجانیة والعلم بهذا القصد أو وجود قرینة علیه، لایعدّ مصداقا للتسلیط المجانی على المال ولا للقیام بالعمل التبرعی ولا یعد إسقاطا لاحترام الأموال والأعمال.
وذلک أنّ مثل هذه الخاصیة تفتقر للانطباق القهری أو القصدی على العناوین المذکورة، بل إنّ العلم ببطلان العقد فی نظر العرف العقلائی هو عنوان أعم من قصد المجانیة والتبرع.
وبناء علیه فإنّ العلم بعدم الاستحقاق الشرعی للعوض لاینافی مطلقا الوفاء بالمعاوضة المعتبرة فی العرف العقلائی، وإنّ الالتزام الواعی بمفاد العقد الباطل بقصد المعاوضة أو الانتفاع أو المشارکة فی الربح لن یکون مانعا للحمایة المدنیة الناشئة عن مقتضى احترام الأموال والأعمال.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • احترام المال
  • احترام العمل
  • قصد التبرع
  • التسلیط المجانی
  • إسقاط الاحترام
  • سقوط الضمان
  • العقود الفاسدة

در دست اقدام  ... 

  1. آملی، میرزاهاشم. 1406ق. المعالم المأثورة. مقرّر: محمدعلی اسماعیل­پور، قم: انتشارات علمیه.
  2. ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور. 1410ق. السرائر الحاوی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  3. ابن فارس، ابوالحسین احمد. 1404ق. معجم مقاییس اللغة. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  4. ابن منظور، محمد بن مکرم. 1414ق. لسان العرب. بیروت: دار الفکر- دار صادر.
  5. احسائی، محمد بن علی بن ابی­جمهور. 1405ق. عوالی اللآلی. قم: دار سیدالشهداء (ع).
  6. اردبیلی، احمد. 1403ق. مجمع الفائدة والبرهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  7. اشتهاردی، علی­پناه. 1417ق. مدارک العروة. تهران: دار الاسوة.
  8. اصفهانی، سید ابوالحسن. 1393ق. وسیلة النجاة (با حواشی آیة­اله سید محمدرضا گلپایگانی). قم: مهر.
  9. امام خمینی، سید روح­اللّه. 1422ق. العروة الوثقی مع تعالیق الإمام الخمینی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  10. امام خمینی، سید روح­اللّه. 1421ق. کتاب البیع. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  11. امام خمینی، سید روح­اللّه. بی‌تا. تحریر الوسیلة. قم: دار العلم.
  12. انصاری، مرتضی. 1415ق. المکاسب. قم: کنگره جهانی شیخ انصاری.
  13. ایروانی، علی. 1406ق. حاشیة المکاسب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  14. بجنوردی، میرزا حسن. 1419ق. القواعد الفقهیة. قم: الهادی.
  15. بحرالعلوم، محمد. 1403ق. بلغة الفقیه. تهران: مکتبة الصادق.
  16. بحرانی، یوسف. 1405ق. الحدائق الناضرة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  17. بهجت، محمدتقی. 1423ق. وسیلة النجاة. قم: شفق.
  18. تبریزی، جواد. 1416ق. ارشاد الطالب. قم: اسماعیلیان.
  19. تبریزی، جواد. 1426ق. منهاج الصالحین. قم: مجمع الامام المهدی (عج).
  20. جزیری، عبدالرحمن و سید محمد غروی و یاسر مازح. 1419ق. الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب اهل البیت(ع). بیروت: دار الثقلین.
  21. حرّعاملی، محمد بن حسن. 1409ق. وسائل الشیعة. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
  22. حکیم، سیدمحسن. 1416ق. مستمسک العروة الوثقی. قم: دار التفسیر.
  23. حکیم، سیدمحسن. بی­تا. نهج الفقاهة. قم: 22 بهمن.
  24. حلّی، مقداد. 1404ق. التنقیح الرائع. قم: کتابخانه مرعشی نجفی.
  25. خلخالی، سید محمدمهدی. 1427ق. فقه الشیعة- الاجارة. تهران: منیر.
  26. خمینی، سیدمصطفی. 1418ق.کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  27. خوانساری، محمد. بی­تا. الحاشیة الثانیة علی المکاسب. بی­جا: بی­نا.
  28. خوئی، سید ابوالقاسم. 1418ق. التنقیح فی شرح العروةـ الطهارة. مقرّر: علی غروی. قم: لطفی.
  29. خوئی، سید ابوالقاسم. 1409ق. مبانی العروة الوثقی. مقرّر: سید محمدتقی موسوی خوئی. قم: مدرسه دار العلم.
  30. خوئی، سید ابوالقاسم. 1410ق. منهاج الصالحین. قم: مدینة العلم.
  31. خوئی، سید ابوالقاسم. بی­تا.  المستند فی شرح العروة- الاجارة. مقرّر: مرتضی بروجردی. بی­جا. بی­نا.
  32. خوئی، سید ابوالقاسم. بی­تا. مصباح الفقاهة. مقرّر: محمدعلی توحیدی. بی­جا. بی­نا.
  33. رشتی، میرزاحبیب­اله،. بی­تا. کتاب الغصب. بی­جا: بی­نا.
  34. روحانی، سید صادق. 1412ق. فقه الصادق7. قم: دار الکتاب- مدرسه امام صادق (ع).
  35. روحانی، سید صادق. 1429ق. منهاج الفقاهة. قم: انوار الهدی.
  36. سبحانی، جعفر. 1424ق. المواهب  فی تحریر أحکام المکاسب. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
  37. سبحانی، جعفر. 1416ق. نظام المضاربة. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
  38. سبزواری، محمدباقر. 1423ق. کفایة الاحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  39. سبزواری، سید عبدالاعلی. 1413ق. مهذّب الاحکام. قم: مؤسسه المنار.
  40. سیستانی، سید علی. 1417ق. منهاج الصالحین. قم: دفتر آیة­اله سیستانی.
  41. شهیداوّل، محمد بن مکّی. 1410ق. اللمعة الدمشقیة. بیروت: دار التراث- الدار الاسلامیة.
  42. شهیداوّل، محمد بن مکّی. 1417ق. الدروس الشرعیة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  43. شهیداوّل، محمد بن مکّی. 1414ق. غایة المراد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  44. شهیدثانی، زین­الدین بن علی. 1410ق. الروضة البهیة. شارح: سید محمد کلانتر. قم: داوری.
  45. شهیدثانی، زین­الدین بن علی. 1413ق. مسالک الافهام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.
  46. شهیدثانی، زین­الدین بن علی. 1422ق. حاشیة شرائع الاسلام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  47. صدوق، محمد بن علی بن بابویه. 1413ق. من لایحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  48. صیمری، مفلح. 1420ق. غایة المرام. بیروت: دار الهادی.
  49. طریحی، فخرالدین. 1416ق. مجمع البحرین. تهران: مرتضوی.
  50. عاملی، سید جواد. 1419ق. مفتاح الکرامة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  51. عبدالرحمن، محمود. بی­تا. معجم المصطلحات والالفاظ الفقهیة. بی­جا: بی­نا.
  52. عراقى، آقاضیاء­الدین. 1421ق. کتاب القضاء. مقرّر: میرزا ابوالفضل نجم­آبادى. قم: مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (ع).
  53. علامه حلی، حسن بن یوسف. 1388ق. تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
  54. علامه حلی، حسن بن یوسف. 1410ق. إرشاد الأذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  55. علامه حلی، حسن بن یوسف. 1413ق- الف. مختلف الشیعة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  56. علامه حلی، حسن بن یوسف. 1413ق- ب. قواعد الاحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  57. غروى اصفهانى، محمدحسین. 1409ق.  الاجارة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  58. فاضل لنکرانی، محمد. بی­تا. العروة الوثقی مع تعلیقات الفاضل. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع).
  59. فاضل لنکرانی، محمد. 1425ق. تفصیل الشریعة (المضاربة، الشرکة...). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع).
  60. فخرالمحقّقین حلّی، محمد بن حسن. 1387ق. ایضاح الفوائد. قم: اسماعیلیان.
  61. فیض کاشانی، محمدمحسن. بی­تا. مفاتیح الشرایع. قم: کتابخانه مرعشی نجفی.
  62. قمی طباطبایی، سید تقی. 1423ق. الغایة القصوى- الاجارة. قم: محلّاتی.
  63. قمی طباطبایی، سید تقی. 1426ق. مبانى منهاج الصالحین. قم: قلم الشرق.
  64. قمی طباطبایی، سید تقی. 1425ق. مصباح الناسک. قم: محلّاتی.
  65. گیلانی قمی، میرزا ابوالقاسم. 1427ق. الرسائل. مشهد: دفتر تبلیغات اسلامی.
  66. کاشف­الغطاء، جعفر بن خضر. 1420ق. شرح قواعد العلّامة. نجف: مؤسسه کاشف­الغطاء.
  67. کاشف­الغطاء، حسن بن جعفر. 1422ق- الف. أنوار الفقاهة ـ البیع.  نجف: مؤسسه کاشف­الغطاء.
  68. کاشف­الغطاء، حسن بن جعفر. 1422ق- ب. أنوار الفقاهة ـ المساقاة. نجف: مؤسسه کاشف­الغطاء.
  69. کاشف­الغطاء، حسن بن جعفر. 1422ق- ج. أنوار الفقاهة ـ المضاربة. نجف: مؤسسه کاشف­الغطاء.
  70. کاشف­الغطاء، محمدحسین. 1359ق. تحریر المجلّة. نجف: مکتبة المرتضویة.
  71. کاشف­الغطاء، عبّاس. 1424ق. منهل الغمام. نجف: مؤسسه کاشف­الغطاء.
  72. کرکی، علی بن حسین. 1414ق. جامع المقاصد. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
  73. کلینی، محمد بن یعقوب. 1407ق. الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  74. گروهی از نویسندگان، 1426ق. فرهنگ فقه. قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی.
  75. گروهی از نویسندگان. 1423ق. موسوعة الفقه الاسلامى. قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی.
  76. مامقانی، محمدحسن. 1316ق. غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب. قم: ذخائر اسلامی.
  77. مجاهدطباطبایی، سید محمد. بی­تا. المناهل.  قم: مؤسسه آل البیت (ع).
  78. محقّق حلّی، جعفر بن حسن. 1408ق. شرائع الاسلام. قم: اسماعیلیان.
  79. محقّق داماد، سیدمصطفى. 1406ق. قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
  80. مراغی، میر فتّاح. 1417ق. العناوین الفقهیة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  81. مرعشی نجفی، سید شهاب­الدین. 1406ق. منهاج المؤمنین. قم: کتابخانه مرعشی نجفی.
  82. مروّج جزائری، سید محمدجعفر. 1416ق. هدی الطالب. قم: دار الکتاب.
  83. مصطفوی، سید محمدکاظم. 1423ق. فقه المعاملات. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  84. مغنیه، محمدجواد. 1421ق. فقه الامام الصادق (ع). قم: انصاریان.
  85. مکارم شیرازی، ناصر. 1411ق. القواعد الفقهیة. قم: مدرسه امیرالمؤمنین (ع).
  86. موسوی قزوینی، سید علی. 1424ق. ینابیع الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  87. موسوی‌بجنوردی، سیدمحمد. 1401ق. قواعد فقهیه. تهران: عروج.
  88. موسوى اردبیلى، سید عبدالکریم. 1421ق. فقه المضاربة. قم: دانشگاه مفید.
  89. نجفی، محمدحسن. 1404ق. جواهر الکلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  90. نجم­آبادی، میرزا ابوالفضل. 1421ق. الرسائل الفقهیة. قم: مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (ع).
  91. نوری، میرزا حسین. 1408ق. مستدرک الوسائل. قم: مؤسسه آل البیت (ع).
  92. هاشمی شاهرودی، سید محمود. 1426ق. بحوث فی الفقه الزراعی. قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی.
  93. همدانى،آقارضا. 1420ق. حاشیة کتاب المکاسب. قم: بی­نا.
  94. یزدی، سید محمدکاظم. 1409ق. العروة الوثقی. بیروت: اعلمی.
  95. یزدی، سید محمدکاظم. 1419ق. العروة الوثقی (محشّا). قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  96. یزدی، سید محمدکاظم. 1421ق. حاشیة المکاسب. قم: اسماعیلیان.