نقد و بررسی آرا و دیدگاه‌ها درباره تحقیر اهل‌ذمه در جزیه

نوع مقاله : پژوهشی (داوری عادی)

نویسنده

دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد- ایران

چکیده

یکی از انتقاداتی که کم‌ و بیش از سوی پژوهشگران غیرمسلمان، به‌ویژه غربیان بر فقه اسلامی در زمینۀ تعاملات آن با اقلیّت‌های دینی صورت گرفته، این است که فقه نگاهی تحقیرآمیز نسبت به آنان داشته و اقلیت‌های دینی را فاقد حرمت و کرامت انسانی دانسه و ازاین‌رو کارنامۀ فقه، در حوزۀ ذمیان تحقیرگراست. آنان در تأیید مدعای خود به موضوع جزیه اشاره کرده و برابر تحلیل و ارزیابی‌شان از آرای برخی فقها، مدعی‌اند هم اصل تشریع و هم شیوۀ پرداخت فقه در مسئلۀ جزیه به‌منظور تحقیر ذمیان بوده ‌است. برخی گفته‌اند جزیه، همان باجی است که فاتحان از ملت‌های شکست‌خورده، آن‌هم به‌عنوان زورگیری و تخریب شخصیت آنان می‌گرفتند؛ که بازهم ماهیتی تحقیرآمیز دارد. شماری هم تحقیر ذمیان را به‌منظور جذب آنان به اسلام دانسته‌اند که این امر نیز خرده‌گیری‌های دیگری را به‌دنبال داشته است. این مقاله می‌کوشد ضمن پاسخ به این شبهات، تصویری عقلانی و منطقی از جزیه نشان دهد و این حقیقت را تبیین کند که پرداخت جزیه تنها در قبال خدمات و حمایت‌های نظام اسلامی از ذمیان صورت می‌گیرد، بدون آنکه تنقیص و یا نگاه نامتعارفی را متوجه آنان سازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reviewing the Opinions of Humiliating People under Protection by Tributary Tax

نویسنده [English]

  • Akbar Ahmadpour
Associate Professor of Islamic Jurisprudence and Principles of Islamic Law at Ferdowsi University of Mashhad.
چکیده [English]

Regarding the interactions with religious minorities, one of the criticisms of the Islamic jurisprudence that sometimes comes out by some non-Muslims researchers, especially western ones, is that fiqh has been looked down on them and considered them to be devoid of human dignity, so fiqh function toward Ahl al-Dhimma (people under protection) is humiliating. In support of their claims, they referred to jizya (tributary tax) issue. They claim that based on the analysis and evaluations of Islamic jurists, both Islamic legislation and the way that fiqh addressed the jizya was for humiliating the Ahl al-Dhimma. Some have said that jizya is the same as blackmail which were taken from defeated nations by the conquerors as coercion and character assassination. This action is also degrading and humiliating. Some others have considered the humiliating of Ahl al-Dhimma in order to attract them to Islam. This saying has led to other criticism. Having answered to these doubts, this study sought to indicate the rational and logical image of jizya and explain this fact that payment of jizya is just for the services and supports that the Islamic government provides for the Ahl al-Dhimma without any criticism.
Key Words:  Jizya (tributary tax)  Ahl al-Dhimma (people under protection), Ahl al-Kitab (People of the Book), Infidel, Religious Minorities.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jizya (tributary tax) Ahl al-Dhimma (people under protection)
  • Ahl al-Kitab (People of the Book)
  • Infidel
  • Religious Minorities

عنوان مقاله [العربیة]

نقد ودراسة الآراء حول إذلال أهل الذمة بالجزیة

چکیده [العربیة]

من الانتقادات التی وجهها الباحثون من غیر المسلمین ولا سیما الغربیون منهم إلى الفقه الإسلامی فی مجال التعامل مع الأقلیات الدینیة أنّ الفقه الإسلامی ینظر نظرة تحقیر لتلک الأقلیات، وأنّه یعتبرها فاقدة للحرمة وللکرامة الإنسانیة، وعلیه تکون نظرة الفقه إلى أهل الذمة نظرة إذلال وتحقیر.
واستدل هؤلاء لإثبات ما ذهبوا إلیه بموضوع الجزیة، وعبر تحلیل وتقییم آراء بعض الفقهاء وصولوا إلى نتیجة تقول أنّ الهدف من تشریع الجزیة وأسلوب تناول الفقه لهذا التشریع هو إذلال أهل الذمة وصغارهم والحطّ من شأنهم، وبعضهم قال أنّ الجزیة لا تختلف عن الإتاوات التی یفرضها الغزاة على أهل البلدان التی یفتحونها، والتی کانوا یفرضونها بالإجبار وبهدف الحط من شأن المهزومین فی الحرب؛ فماهیتها إذاً هی الإذلال والتحقیر، واعتبر البعض الآخر أنّ الهدف من الجزیة هو جذب أهل الذمة للإسلام، وهذا الأمر یستتبع بدوره انتقادات أخرى.
تهدف هذه المقالة مضافا إلى الإجابة عن هذه الشبهات إلى تقدیم تصوّر عقلانی ومنطقی للجزیة، وإلى إثبات حقیقة أنّ دفع الجزیة إنّما یکون فی مقابل الخدمات التی یقدمها النظام الإسلامی لأهل الذمة وحمایته لهم، من دون أن یکون فیها حطّ من شأنهم أو نظرة غیر عادیة لهم.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الجزیة
  • أهل الکتاب
  • أهل الذمة
  • الکفّار
  • الأقلیات الدینیة
  1. قرآن
  2. نهج‌البلاغه
  3. آدام متز. (1387ق). الحضارة ‌الاسلامیة فی ‌القرن ‌الرابع الهجری. ترجمة محمد عبدالهادی ابوریده.  قاهره - بیروت: مکتبة‌الخانجی، دار الکتاب ‌العربی.
  4. آصفی، محمدمهدی. (1393). جُستارهایی در فقه اسلامی. قم: مؤسسه بوستان کتاب.
  5. ........ (1421ق). الجهاد. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  6. اَ. ج، اربری. (1390). تاریخ اسلام. پژوهش دانشگاه کمبریج. ترجمه احمد آرام. تهران: مؤسسه امیرکبیر.‌
  7. ابن‌اثیر، علی‌بن محمد. (بی‌تا). اسد الغابة فی معرفة الصحابه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  8. ابن‌حجاج، مسلم. (1415ق). صحیح مسلم. بیروت: دارالمعرفة.
  9. ابن‌سعد. (بی‌تا). الطبقات الکبری. بیروت: دار صادر.
  10. ابن‌عربی، محمدبن‌عبدالله. (1415ق). احکام ‌القرآن. بیروت: دارالفکر.
  11. ابن‌قدامه. علی‌بن احمد. (1392ق). المغنی والشرح ‌الکبیر. بیروت: درالکتاب‌العربی.
  12.  ابن‌قیم، محمدبن ابی بکر. (1415ق). احکام اهل‌الذمّه. بیروت: دار الکتب العلمیّه.
  13. ابن‌منظور، محمدبن مکرم. (1405ق). لسان ‌العرب. قم: نشر ادب الحوزه.
  14.  ابن‌هشام. (1415ق). السیرة النبویّه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  15. ابن‌اثیر، مبارک‌بن محمد. (بی‌تا). النهایة فی غریب الحدیث ‌و الاثر. المکتبة‌الاسلامیة. بی‌جا.
  16.  ابی‌عبید، قاسم‌بن سلّام. (1430ق). کتاب الاموال. قاهره: دارالسلام.
  17. ابی‌داوود، سلیمان‌بن‌اشعث. (1424ق). سنن. بیروت: دارالفکر.
  18. ابی‌یوسف. یعقوب‌بن‌ابراهیم. (1352ق). کتاب‌الخراج. قاهره. المطبعة السلفیّة و مکتبتها.
  19.  اردبیلی، احمد. (1414ق). مجمع ‌الفائدة والبرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  20. بارتولد. (1966م). تاریخ ‌الحضارة ‌الاسلامیه. ترجمه حمزه طاهر. قاهرة: دار المعارف.
  21. برنارد لویس. (1374ش). نخستین مسلمانان در اروپا. ترجمه م.قائد. تهران: نشر مرکز.
  22. البستانی، المعلم بطرس. (1993). محیط المحیط. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
  23. بجنوردی، محمدحسن. (1438ق). القواعد الفقهیه. تحقیق: مهدی مهریزی و محمدحسین درایتی، قم: منشورات دلیل ما.
  24.  بلاذری، ابوالحسن. (1398 ق). فتوح ‌البلدان. بیروت: دار الکتب ‌العلمیه.
  25.  بهوتی، منصور بن یونس. (بی‌تا). کشاف القناع عن متن‌ الاقناع. ریاض: مکتبة ‌النصر الحدیثه.
  26. جرجی‌زیدان. (1382ش). تاریخ تمدن اسلام. ترجمه علی جواهر کلام. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
  27.  جصّاص، احمدبن علی. (بی‌تا). احکام‌القرآن. بیروت: دارالکتاب ‌العربی.
  28. حرّعاملی. محمدبن الحسن. (بی‌تا). وسائل الشیعه. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  29.  حسن ابراهیم حسن. (1970). النظم ‌الاسلامیه. قاهره. مکتبة النهضة‌ الاسلامیه.
  30. حلبی، تقی‌الدین. (1430ق). الکافی فی ‌الفقه. قم: مؤسسه بوستان کتاب.
  31.  حلّی. حسن‌بن یوسف. (1413ق). قواعد الاحکام. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  32. ـــــــ . (1414ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسة آل‌البیت: لاحیاء التراث.
  33.  حلّی، یحیی‌بن سعید (1437ق). الجامع للشرایع. قم: مؤسسه الامام الصادق7.
  34.  الخرشی، محمد. (بی‌تا). الخرشی علی ‌مختصر سیدی خلیل. بیروت: دار صادر.
  35. حسن الممّی. (1998م). اهل الذمه فی الحضارة الاسلامیه. بیروت: دار الغرب الاسلامی.
  36.  خطیب‌الشربینی، محمد. (1374ق). مغنی ‌المحتاج الی‌ معرفة‌ معانی الفاظ المنهاج. بیروت: شرکة ‌سابی.
  37.  خوئی، سیدابوالقاسم. (1410ق). منهاج ‌الصالحین. قم: نشر مدینة‌ العلم.
  38. دانیل دنیت. (1341ش). جزیه در اسلام. ترجمه محمدعلی موحّد. تبریز: کتاب‌فروشی سروش.
  39. دهخدا، علی‌اکبر. (1372ش). لغت‌نامه دهخدا. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  40. راغب‌اصفهانی، حسین. (بی‌تا). معجم مفردات الفاظ ‌القرآن. قم: مؤسسه مطبوعاتی‌ اسماعیلیان.
  41. رشیدرضا، محمد. (بی‌تا). تفسیر المنار. بیروت: دار المعرفه.
  42. روحانی، محمدصادق. (1413ق). فقه ‌الصادق. قم: مؤسسه دار الکتاب.
  43. زمخشری، محمودبن عمر. (1417ق). الکشاف. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  44. زیدان، عبدالکریم. (1396ق). احکام ‌الذمیین والمستأمنین فی ‌دار الاسلام. بغداد: جامعة بغداد.
  45. ژوزف شاخت. (1388ش). مقدمه‌ای بر حقوق اسلامی. ترجمه محمدعلی مرادی‌‌بنی و احمدرضا خواجه‌فرد. تهران: مؤسسه انتشارات دادگستر.
  46. سبزواری، محمدباقر. (1431ق). کفایة الفقه. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  47.  سرخسی، محمد ابی‌سهل. (1421ق). کتاب المبسوط. بیروت: دار الفکر.
  48.  سهیل قاشا. (1431ق). تاریخ نصاری العراق. بیروت: دار الرافدین.
  49.  سید سابق. (1416ق). فقه السنّه. بیروت: دار الجیل.
  50.  سیرتوماس آرنولد. (1957م). الدعوة الی الاسلام. ترجمه حسن ابراهیم حسن و عبدالمجید عابدین و اسماعیل النحراوی. قاهره: مکتبة ‌النهضة المصریّه.
  51.  شافعی، محمدبن ادریس. (1381ق). الامّ. قاهره. مرکز الکلیات الازهرّیه.
  52. صدوق، محمدبن علی. (1429ق). من ‌لا یحضره ‌الفقیه. قم: مؤسسة النشر ‌الاسلامی.
  53.  طباطبایی، محمدحسین. (1422ق). المیزان فی تفسیر‌ القرآن. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
  54. طبرسی، فضل‌بن حسن. (1415ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
  55. طبری، محمدبن جریر. (بی‌تا). تاریخ ‌الطبری. قاهره: دار المعارف بمصر.
  56.  طریحی، محمدسعید. (1429ق). المسیحیة فی ‌الشام. دمشق: آکادیمیة ‌الکوفه.
  57.  طوسی، محمدبن الحسن. (1427ق). الخلاف. قم: مؤسسة ‌النشر الاسلامی.
  58. ــــــ . (بی‌تا). التبیان فی تفسیر ‌القرآن. بیروت: دار احیاء ‌التراث ‌العربی.
  59. ــــــ .(بی‌تا). المبسوط. بی‌جا: المکتبة المرتضویّه.
  60. عاملی، زین‌الدین. (1413ق). مسالک‌ الافهام الی تنقیح شرایع ‌الاسلام. قم: مؤسسة المعارف ‌الاسلامیه.
  61. عاملی، محمدبن مکّی. (1417ق). الدروس الشرعیّه. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  62.  غرلوف فان فلوتن. (2013م). السیادة العربیّه. ترجمه حسن ابراهیم حسن و محمدزکی ابراهیم. بیروت: منشورات الجیل.
  63.  فاضل‌‌مقداد، ابن‌عبدالله. (1431ق). کنز العرفان فی ‌فقه القرآن. تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب‌ الاسلامیّه.
  64.  فخررازی، محمد. (1415ق). التفسیر ‌الکبیر. بیروت: دار الفکر.
  65.  کاشانی، ابی‌‌بکر بن‌مسعود. (1394ق). بدایع‌ الصنایع. بیروت: دار الکتاب‌ العربی.
  66.  کاشف‌الغطاء، جعفر. (1422ق). کشف‌ الغطاء. قم: بوستان کتاب.
  67. کرکی، علی‌بن‌الحسین. (1408ق). جامع ‌المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسة آل‌البیت: لاحیاء التراث.
  68. کلینی، محمدبن یعقوب. (1401ق). الکافی. بیروت: دار صعب.
  69. گود فروا. (بی‌تا). النظم ‌الاسلامیه. ترجمه فیصل السامر. بی‌جا: دار النشر للجامعیین.
  70. گوستاولبون. (1334ش). تمدن اسلام و عرب. ترجمه محمدتقی فخرداعی‌گیلانی. بی‌جا: بنگاه مطبوعاتی علی‌اکبر علمی.
  71. ماوردی، علی‌بن محمد. (1406ق). الاحکام ‌السلطانیّه. قم: مکتب‌ الاعلام‌ الاسلامی.
  72.  مجلسی، محمدباقر. (1406ق). مرآة العقول. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  73. محقق‌حلّی، جعفربن الحسن. (1425ق). شرائع ‌الاسلام فی مسائل‌‌ الحلال والحرام. بیروت: دار القاری.
  74.  المرتضی، احمدبن یحیی. (1394ق). البحر الزخار‌ الجامع ‌لمذاهب علماء‌ الامصار. بیروت: مؤسسه الرساله.
  75. مطهری، مرتضی. (1438ق). قم: انتشارات صدرا.
  76. مغنیه، محمدجواد. (1428ق). فقه ‌الامام جعفر الصادق7. بیروت: مؤسسة السبطین علیهما‌السلام ‌‌العالمیّه.
  77. مفید، محمدبن نعمان. (1430ق). المقنعه. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  78. منتظری، حسینعلی. (1411ق). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه. قم: دار الفکر.
  79.  نجفی، محمدحسن. (1981م). جواهر الکلام فی شرح شرایع‌ الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  80. نوری، میرزاحسین. (1408ق). مستدرک‌ الوسائل و مستنبط ‌المسائل. بیروت: مؤسسه آ‌ل‌البیت: لاحیاء ‌التراث.
  81.  واقدی، محمدبن عمر. (1414ق). المغازی. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
  82.  ولهاوزن. (بی‌تا). تاریخ الدولة العربیه. ترجمه محمد عبدالهادی ابوریده. پاریس: دار بیلیون.
  83. ویل دورانت (1343ش). تاریخ تمدن. ترجمه ابوالقاسم پاینده. بی‌جا. شرکت سهامی افست.
  84.  یعقوبی، احمدبن اسحاق. (1419ق). تاریخ‌ الیعقوبی. بیروت: دار الکتب ‌العلمیه.