مبانی عامّ حکمِ صحّت در رفتارِ تقیه‌ای؛ واکاوی زمینه‌ها و تحلیل در ساحتِ عبادات و معاملات

نوع مقاله : پژوهشی (داوری عادی)

نویسندگان

1 مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم- ایران؛

2 طلبه درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران ـ پردیس فارابی؛ قم- ایران؛ (نویسنده مسئول)، رایانامه: khak_mohammad@yahoo.com

چکیده

فقیهانِ امامیه با توجه به اهمیت و جایگاه تقیّه در نظام اندیشه شیعه، و تأکید و ترغیب فراوانِ شریعت نسبت به این نهاد دینی، در تبیینِ آثار آن اهتمام ورزیده؛ و به استنباطِ فقهی و ارائه دیدگاه در زمینه احکامِ تکلیفی و وضعی در رفتارهای تقیه ای پرداخته اند. در آثار فقهی، درباره حکم وضعی عبادات و معاملاتِ تقیه ای، مباحث متعدّد و دیدگاه های متفاوتی مطرح گردیده است؛ اما بنیان های عامِ آن نظریاتِ اجتهادی، به طورِ مستقل تبیین نشده است. به همین سبب، این نوشتار ضمنِ بازاندیشی انتقادی دیدگاه ها، به واکاوی و تحلیل مبانی و مستنداتِ حکم وضعی اعمال تقیه ای و بازپژوهی قلمرو آثار آن مبانی، در ساحتِ عبادات و معاملات- به معنای اعمّ- پرداخته است. در این جستار که با روشِ توصیفی- تحلیلی سامان یافته است، «ادلّه عامِ شرعی در اذن به امتثالِ تقیه ای»(روایاتِ تقیه)، «حدیث رفع»، «قاعده میسور» و «کشفِ امر به امتثال تقیه‌ای از طریق پیوستگی و انضمام اوامرِ عبادات با اوامرِ تقیه»، به عنوانِ مبانی حکم صحّت در اعمال تقیه ای پذیرفته گردیده است. بر اساسِ مبانی یادشده، به شرطِ صدق عرفی اضطرار و انطباقِ عنوان بر مقدار باقیمانده از عمل، حکم وضعی صحّت و آثارِ آن در عبادات و معاملاتِ انجام گرفته در شرایطِ تقیه جاری و مترتّب می شود. اثر صحّت در رفتارهای عبادی تقیه‌ای، اِجزاء و بسندگی عبادت و بی‌نیازی از اعاده یا قضا است؛ و در معاملاتِ تقیه ای نیز، ترتّبِ آثار مورد انتظار از عقود و ایقاعات را نتیجه می دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

General Principles of Judging the Authenticity in Prudential Concealment Behavior; Investigating the Contexts in the Field of Worships and Transactions

نویسندگان [English]

  • Mohammadreza Manouchehri Naiini 1
  • Mohammad Hakim 2
1 Professor Religious Science School, Qom, Iran
2 Graduate of level three of Qom Hawza Ilmiyya and PhD Student in Jurisprudence and Principle of Islamic Law at Tehran University; Tehran - Iran; (Corresponding Author)
چکیده [English]

Imami Jurists, due to the importance of prudential concealment (Taqīyah) in the Shiʻi thought system and to great emphasis of Islamic Shariʻa on this subject, have regarded in explaining its effects as greatly significant, taken to its legal (fiqhi) inference and presented view in the context of situational (Waḍʻī) and obligational (Taklīfī) rulings in prudential concealment Behavior. Various issues and views have been come up in the fiqhi works concerning situational ruling (Ḥukm Waḍʻī) of worships and prudential concealment transactions. But general foundations of Ijtihadi views have not been independently explained. For this reason, while critically rethinking the opinions, this article analyzes the principles and documents of situational ruling of prudential concealment behavior and re-examines the effects of those principles in the field of worships and transactions. In this study, which is written in a descriptive-analytical method, the general legal proofs in permission to obey prudential concealment (Taqīyyah traditions), Hadith Rafʻ, Meysūr principle and discovering the edict by prudential concealment obeying through connecting the worships edicts to prudential concealment ethics is accepted as the basics of judging the validity in obeying the prudential concealment. Based on mentioned basics, situational ruling of validity and its effects in worships and transactions performs in the condition of prudential concealment provided that urgency and conformity of the title would be customarily true about the remaining amount of action. The effect of validity of devotional-prudential concealment behaviors is that worship does not need to make it up or restore it and expected effects of unilateral obligations and contracts result in prudential concealment transactions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Prudential Concealment (Taqīyyah)
  • Prudential Concealment Proofs
  • Legal Permission
  • Situational Ruling (Ḥukm Waḍʻī)
  • Validity Ruling
  • Ḥadith Rafʻ
  • Meysūr Principle

عنوان مقاله [العربیة]

المبانی العامة للحکم بالصحة فی حالات العمل بالتقیة دراسة المجالات وتحلیل مجالی العبادات والمعاملات

چکیده [العربیة]

بالنظر إلى أهمیة التقیة ومکانتها فی المنظومة الفکریة للشیعة، وبناء على التأکید والترغیب الذی لقیته هذه المقولة فی الشریعة؛ اهتم فقهاء الإمامیة ببیان آثارها، واعتنوا بالاستنباط الفقهی، وعرض الآراء فی مجال الأحکام التکلیفیة والوضعیة المرتبطة بحالات العمل بالتقیة، وقد تضمنت الکتب الفقهیة أبحاثا کثیرة وآراء مختلفة حول الحکم الوضعی للعبادات والمعاملات المأتی بها على وجه التقیة، ولکن لم یتم إلى الآن عرض المبانی العامة لتلک النظریات الاجتهادیة عرضا مستقلا، وبناء علیه عمدنا فی هذه الدراسة مع نقد الآراء فی هذا المجال إلى تحلیل مبانی الحکم الوضعی للأعمال المأتی بها على وجه التقیة مضافا إلى تحلیل أدلة هذا الحکم، وتناولنا بالبحث نطاق آثار تلک المبانی فی مجالی العبادات والمعاملات (بالمعنى الأعم).
وفی هذه الدراسة التی اتبعنا فیها المنهج الوصفی التحلیلی توصلنا إلى قبول الموارد التالیة کمبانٍ للحکم بصحة الأعمال القائمة على التقیة، والمبانی هی:
الأدلة العامة الشرعیة فی الإذن بالامتثال على وجه التقیة (روایات التقیة)، وحدیث الرفع، وقاعدة المیسور، وکشف الأمر عبر الامتثال على وجه التقیة عن طریق اتصال وانضمام أوامر العبادات مع أوامر التقیة.
ووفقا للمبانی المذکورة فإنّ الحکم الوضعی للصحة وآثاره تجری وتتحقق فی الأعمال العبادیة وفی المعاملات القائمة على وجه التقیة، وذلک بشرط أن یصدق الاضطرار وانطباق العنوان عرفا على المقدار الباقی من العمل.
وإنّ أثر الصحة فی الأعمال العبادیة المأتی بها على وجه التقیة هو الإجزاء وکفایة العبادة وسقوط الإعادة أو القضاء، أمّا فی العاملات فأثرها هو ترتب الآثار المعهودة من العقود والإیقاعات.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • التقیّة
  • أدلة التقیّة
  • الإذن الشرعی
  • الحکم الوضعی
  • حکم الصحة
  • حدیث الرفع
  • قاعدة المیسور

در دست اقدام...

  1. قرآن کریم.
  2. آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1410ق). درر الفوائد. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  3. انصاری، مرتضی. (1409ق). کفایة الأصول. قم: مؤسسۀ آل‌البیت
  4. ابن‌منظور، محمد‌بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر ـ دار صادر.
  5. احسائی، ابن‌‌ابی‌جمهور. (1405ق). عوالی (غوالی) اللآلی العزیزة. قم: سید الشهداء8.
  6. اشعری، احمد‌بن محمد‌بن عیسی. (1408ق). النوادر. قم: مدرسۀ امام مهدی
  7. انصاری، مرتضی. (1415ق). کتاب الصلاة. قم: کنگرۀ بزرگ‌داشت شیخ انصاری (ره).
  8. انصاری، مرتضی. (1415ق). کتاب المکاسب. قم: کنگرۀ بزرگ‌داشت شیخ انصاری (ره).
  9. انصاری، مرتضی. (1414ق). رسائل فقهیة. قم: کنگرۀ بزرگ‌داشت شیخ انصاری (ره).
  10. انصاری، مرتضی. (1428ق). فرائد الاُصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
  11. ایروانی، باقر. (1390). دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة. قم: دار الفقه للطباعة والنشر.
  12. بجنوردی، سید حسن. (1419ق). القواعد الفقهیة. قم: الهادی.
  13. حر عاملی، محمد‌بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة. قم: مؤسسۀ آل‌البیت.
  14. حلی، حسن‌بن یوسف. (1420ق). تحریر الأحکام. قم: مؤسسۀ امام صادق8.
  15.  حلی، حسن‌بن یوسف. (1419ق). نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام. قم: مؤسسۀ آل‌البیت.
  16. حسینی سیستانی، سید علی. (بی‌تا). تعارض الأدلّة واختلاف الحدیث. تقریر سید هاشم هاشمی. بازیابی‌شده در 30 اردیبهشت 1400، از Taghrirat.net.
  17. خمینی، امام سید روح‌اللّه. (1381). الاستصحاب. تهران: موسسۀ نشر آثار امام خمینی (ره).
  18. خمینی، امام سید روح‌اللّه. (1409ق). الرسائل. قم: اسماعیلیان.
  19. خمینی، امام سید روح‌اللّه. (1415ق). المکاسب المحرّمة. تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی (ره).
  20. خمینی، امام سید روح‌اللّه. (1420ق). الرسائل العشرة. تهران: مؤسسۀ نشر آثار امام خمینی (ره).
  21. خویی، سید ابوالقاسم. (1418ق). التنقیح فی شرح العروة الوثقی ـ کتاب الطهارة. تقریر علی غروی. قم: لطفی.
  22. خویی، سید ابوالقاسم. (1364). مستند العروة الوثقی ـ کتاب الصلاة. تقریر مرتضی بروجردی. قم: لطفی.
  23. داوری، مسلم. (1426ق). التقیة فی فقه أهل البیت. تقریر محمدعلی معلم. قم: دار الهدی.
  24. روحانی، سید صادق. (1412ق). فقه الصادق8. قم: دار الکتاب ـ مدرسه امام صادق8.
  25. زبیدی، سید محمد رتضی. (1414ق). تاج العروس. بیروت: دار الفکر.
  26. شهید اول، محمد‌بن مکّی عاملی. (1412ق). البیان. قم: محمد حسون.
  27. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی عاملی. (1402ق). روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  28. شهید ثانی، زین‌الدین‌بن علی عاملی. (1413ق). مسالک الأفهام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه.
  29. شهیدی تبریزی، میرزا فتاح. (1375ق). هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب (آخر کتاب: حاشیة علی رسالة فی التقیة للشیخ الأنصاری). تبریز: چاپخانۀ اطلاعات.
  30. صدر، سید محمدباقر. (1417ق). بحوث فی علم الاُصول. تقریر سید محمود هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسۀ دائرة ‌المعارف فقه اسلامی.
  31. صدر، سید محمدباقر . (1418ق). دروس فی علم الاُصول. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  32. صدوق، محمد‌بن علی‌بن بابویه. (1398ق). التوحید، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  33. صدوق. (1362). الخصال، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  34. طوسی، محمد‌بن حسن. (1413ق). من لایحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  35. طوسی، محمد‌بن حسن. (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الإسلامی.
  36. طوسی، محمد‌بن حسن. (1414ق). الأمالی. قم: دار الثقافة.
  37. طوسی، محمد‌بن حسن. (1407ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  38. طوسی، محمد‌بن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المکتبة المرتضویة.
  39. طوسی، محمد‌بن حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامی.
  40. طهرانی، آقابزرگ. (1403ق). الذریعة. بیروت: دار الأضواء.
  41. عاملی، سید محمد‌بن علی موسوی. (1411ق). مدارک الأحکام. بیروت: مؤسسۀ آل‌البیت.
  42. عاملی، سید جواد. (1419ق). مفتاح الکرامة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  43.  فیض کاشانی، محمدمحسن. (1406ق). الوافی. اصفهان: کتابخانۀ امیرالمؤمنین علی8.
  44. فیّومی، احمد‌بن محمد. (بی‌تا). المصباح المنیر. قم: دار الرضی.
  45. کرکی، علی‌بن حسین. (1409ق). رسائل المحقّق الکرکی. قم: کتابخانۀ آیه‌الله مرعشی؛ دفتر انتشارات اسلامی.
  46. کرکی، علی‌بن حسین. (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسۀ آل‌البیت.
  47. کلینی، محمد‌بن یعقوب. (1407ق). الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامی.
  48. کوفی، محمد‌بن محمد اشعث. (بی‌تا). الجعفریات ـ الأشعثیات. تهران: مکتبة نینوا.
  49. مامقانی، عبداللّه. (1350ق). نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال (آخر کتاب: حاشیه علی رسالة فی التقیة للشیخ الأنصاری نهایة المقال). قم: مجمع الذخائر الإسلامیة.
  50. محقّق حلی، جعفر‌بن حسن. (1407ق). المعتبر. قم: مؤسسه سید الشهداء8.
  51. محقّق حلی، جعفر‌بن حسن . (1408ق). شرایع الإسلام. قم: اسماعیلیان.
  52. مراغی، سید میر عبدالفتّاح. (1417ق). العناوین الفقهیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  53. مصطفوی، سید محمدکاظم. (1421ق). مائة قاعدة فقهیة. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  54. مظفّر، محمدرضا. (1375). اُصول الفقه. قم: اسماعیلیان.
  55. مفید، محمد‌بن محمد‌بن نعمان. (1414ق). أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات. بیروت: دار المفید.
  56. مفید، محمد‌بن محمد‌بن نعمان. (1371ق). تصحیح إعتقادات الإمامیة. قم: کنگرۀ هزارۀ شیخ مفید.
  57. مکارم شیرازی، ناصر. (1411ق). القواعد الفقهیة. قم: مدرسه امیرالمؤمنین ع.
  58. نایینی، محمدحسین. (1376). فوائد الاُصول. تقریر محمدعلی کاظمی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  59. نایینی، محمدحسین. (1418ق). منیة الطالب فی حاشیه المکاسب. تقریر موسی خوانساری. تهران: بی‌نا.
  60. نجفی، محمدحسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  61. هاشمی شاهرودی، سید محمود و دیگران. (1437ق). موسوعة الفقه الإسلامی. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی.
  62. هاشمی‌شاهرودی، سید محمود و دیگران. (1394). فرهنگ فقه. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی.
  63. همدانی، آقارضا. (1416ق). مصباح الفقیه. قم: مؤسسۀ جعفریه.