امکان سنجی پیدایی مکتب فقهی از اندیشه شیخ مؤسس

نوع مقاله : پژوهشی (داوری عادی)

نویسنده

مدیر گروه فقه و مبانی اجتهاد اداره کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی

چکیده

مکتب­ شناسی، مطالعه ­ای درجه دو و زیر فصلی از فلسفه فقه است که در آن به بازخوانی و تحلیل جریان­های فقهی با نظر به عناصری چون؛ نظام ­وارگی، گرایش، مبانی، روش و نظریه­ ها پرداخته می­شود. به دلیل شیوع مغالطه در مکتب­ انگاری و توسعه این انگاره به اندیشه­ های فقهی مختلف، مطالعة موردیِ هر اندیشه در سطح مکتب را ضروری می­نماید. امکان­ سنجی، مطالعه­ ای زمینه ­ای و ظرفیت ­شناسانه از اندیشه فقهی آیت الله شیخ عبدالکریم حائری با نظر به سنجش میزان تطبیق این عناصر با روشی توصیفی، تبیینی، تاریخی است. در این اندیشه، نظام ­وارگی به معنای تنظیم، پیوند و چینش متفاوت محتوا- اجزاء، تحلیل و نمونه ­ای از آن مشاهده نگردید؛ اما گرایش، مبانی، روش و نظریه­ های اختصاصی به ­دست آمده و احراز گردید. این ویژگی­ ها که ریشه در زمانه و زمینه شکل­ گیری فقه محقق حائری در نجف و سامراء دارد، منجر به احتیاط ­گرایی، عقلانی­ نگری و اعتدال­ محوری شده، نتایج متمایزی را رقم زده است. بر این اساس آیا اندیشه فقهی شیخ مؤسس می­ تواند به منزلۀ مکتب تلقی شود؟ نظرداشت آیت الله بروجردی به این اندیشه فقهی، مرجعیت شاگردان نامی وی در دوره ­های پسین و انتقال این میراث به نسل­های بعد همراه با پدیده انقلاب اسلامی در ایران، زمینه ­ساز شکل­ گیری، نضج و گسترش مکتبی در قم متأخر شده است که دست کم فقه شیخ مؤسس از مهمترین علل پیدایی آن است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Feasibility Study into the Finding a Jurisprudential School of Thought from the Thought of Shaykh al-Mu’asis

نویسنده [English]

  • Ali Rahmani
Department of Jurisprudence, Akhund Khorasani Specialty Center of Islamic Propagation Office of Qom Seminary, Khorasan Razavi Branch
چکیده [English]

The study of the jurisprudential school of thought is a secondary study and sub-chapter of the philosophy of jurisprudence in which re-reading and analysis of jurisprudential movements with regard to elements such as: systematization, tendency, basics, methods and theories are discussed. Based on this, can the jurisprudential thought of Shaykh al-Mu’asis be considered as a school of thought? A contextual and capacity-based study of the jurisprudential thought of Āyatollāh Shaykh ‘Abd al-Karīm al-Hā’irī, to measure the degree of adaptation of these elements with a descriptive, explanatory, and historical method, shows that systematization means regulation, connection and a different arrangement of content and parts is not visible in his jurisprudence. However, there are trends, bases, methods and specific theories of jurisprudence that have their roots in the time and context of the formation of the jurisprudence of Muḥaqqiq al-Hā’irī in Najaf and Sāmarrā’, which has led to a distinctive cautiousness, rationality, and axial moderation. Thus, Āyatollāh Borūjerdī’s opinion on this jurisprudential thought, the authority of his famous students in the later periods, and the transfer of this legacy to the next generations, along with the phenomenon of the Islamic Revolution in Iran has been prepared the conditions for the formation, maturity and expansion of the late Qom School of Thought, which at least the jurisprudence of Shaykh al-Mu’asis is one of the most important reasons for its appearance.
 
Keywords:                                                        

کلیدواژه‌ها [English]

  • School Study of Jurisprudence
  • Late Qom School of Thought
  • Āyatollāh Shaykh ‘Abd al-Karīm al-Hā’irī
  • Jurisprudential School of Shaykh al-Mu’asis

عنوان مقاله [العربیة]

دراسة جدوى تکوین مدرسة فقهیة من فکر الشیخ المؤسس

چکیده [العربیة]

أبحاث المدارس الفقهیة هی عبارة عن دراسات من الدرجة الثانیة وفرع فصلی فی علم فلسفة الفقه، وتتضمن هذه الدراسات مراجعة وتحلیل تیارات فقهیة وفق عدد من العناصر من قبیل: النظام، والاتجاه، والأسس، والمنهج، والنظریات، بناء على ذلک هل یمکن اعتبار الآراء الفقهیة والفکر الفقهی للشیخ المؤسس بمثابة مدرسة فقهیة متمایزة؟
إنّ دراسة تمهیدیة وقائمة على قدرات الفکر الفقهی لآیة الله الشیخ عبد الکریم الحائری بهدف قیاس مقدار توفر العناصر المشار إلیها آنفا وفق المنهج الوصفی التفسیری التاریخی تثبت عدم وجود نظام متمیز فی فکره بمعنى التنظیم والترابط والترتیب المتمایز والمختلف لمضمون وأجزاء هذا الفکر.
ولکن یوجد هناک منهج وأسس ونظریات فقهیة خاصة به، وهی تعود لجذور زمان وبیئة تشکل فقه المحقق الحائری فی النجف وسامراء، والتی أدت إلى اتصاف منهجه بالاحتیاط، والعقلانیة، ومحوریة الاعتدال، وبناء علیه فإن مجموع العوامل التالیة وهی اهتمام آیة الله البروجردی بهذه الآراء الفقهیة ومرجعیة تلامذته المبرزین فی المراحل التالیة وانتقال هذا التراث إلى الأجیال اللاحقة مع بروز الثورة الإسلامیة فی إیران شکلت الأرضیة لنضج وانتشار مدرسة فی قم المتأخرة؛ وکان فقه الشیخ المؤسس بالحد الأدنى من أهم عوامل ظهورها و وجودها.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • معرفة المدارس الفقهیة
  • مدرسة قم المتأخرة
  • عبد الکریم الحائری
  • مدرسة الشیخ المؤسس الفقهیة

فایل PDF

  1. قرآن کریم

    1. آصف ­آگاه، سیدمحمدرضی. (1398). «معیارهای ساختاربندی علم فقه و شاخص­های ارزیابی آن» جستارهای فقهی و اصولی. (5) 17: 53-82؛
    2. آل ­کاشف الغطاء، محمد رضا. (بی­تا)، باب مدینۀ العلم، بی­جا: مؤسسة کاشف الغطاء العامة.
    3. آملی، میرزا هاشم. (1395ق)، مجمع الافکار، چاپ اول، قم: بی نا؛
    4. أزرقی، احمد. (1429ق)، منهج السید محمد باقر الصدر فی فهم القرآن، قم: مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث.
    5. اخوان ­صرّاف، زهرا. (بی­تا)، «نسبت منهج آیت الله شیخ عبدالکریم حائری با مکاتب رایج اجتهادی» یادنامه آیت الله العظمی حائری. قم: مدرسه خاتم الاوصیاء6.
    6. اراکی، محمد علی. (1414ق)، الخیارات، قم: مؤسسه در راه حق.
    7. اراکی، محمد علی. (1415ق)، کتاب البیع، قم: مؤسسه در راه حق.
    8. اسپرینگز، توماس. (1377)، فهم نظریه­های سیاسی، ترجمه فرهنگ رجایی، تهران: آگه.
    9. اصفهانی، محمد حسین. (1404ق)، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیه، چاپ اول، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیۀ؛
    10. اصفهانی، محمد حسین. (1429ق)، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، الطبعۀ الثانیۀ، قم: مؤسسۀ آل البیت:.
    11. امینی، عبدالحسین. (1403ق)، شهداء الفضیلة، چاپ اول، بیروت: مؤسسۀ الوفاء؛
    12. انصاری، مرتضی. (1422ق)، فرائد الاصول، الطبعۀ الثالث و العشرون، قم: مجمع الفکر الاسلامی؛
    13. ایروانی، علی. (1406ق) حاشیۀ المکاسب، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
    14. ایروانی، محمد باقر. (1432ق)، دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیۀ، الطبعة الخامسۀ، قم: دارالفقه للطباعۀ و النشر؛
    15. موسوی بجنوردی، سید حسن. (1419ق)، القواعد الفقهیۀ، قم: نشر الهادی؛
    16. بروجردی، سید حسین. (1426ق)، تبیان الصلاۀ، چاپ اول، قم: گنج عرفان؛
    17. بهرامی ­احمدی، حمید. (زمستان 1383)، تاریخچه قانون مدنی، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق7، ش 24، 33-51؛
    18. پاکتچی، احمد. (1367)، مدخل «اجتهاد»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، تهران: بی­نا؛
    19. پاکتچی، احمد. (1392)، مجموعۀ درس گفتارهایی درباره روش شناسی تاریخ، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق7
    20. پاکتچی، احمد. (1396) روش تحقیق با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق7؛
    21. پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام. (1385)، گلشن ابرار، چاپ سوم، قم: معروف؛
    22. جمشیدی، محمد حسین. (1385)، رخ اندیشه، تهران: کلبه معرفت؛
    23. حائری (یزدی)، عبدالکریم. (1404ق)، الصلاة، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی؛
    24. حائری(یزدی)، عبدالکریم. (1408ق)، دُررالفوائد، چاپ پنجم، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی؛
    25. حائری، مرتضی. (1420ق)، خلل الصلاۀ و احکامه، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی؛
    26. حائری یزدی، مرتضی. (1418ق)، کتاب الخمس، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی؛
    27. حسینی­شیرازی، سیدصادق. (1426ق)، بیان الفقه فی شرح العروة الوثقی، الطبعۀ الثانیۀ، قم: دارالانصار؛
    28. حسنی، سید حمید رضا و علی پور، مهدی. (1385)، جایگاه شناسی علم اصول، چاپ اول، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم؛
    29. حسینی تهرانی، سید محمد حسین. (1418ق)، ولایة الفقیه فی حکومة الاسلامیۀ، چاپ اول، بیروت: دارالحجۀ البیضاء؛
    30. حلی، حسن بن یوسف. (1371)، جوهر النضید فی شرح منطق التجرید، چاپ اول، تهران: بیدار؛
    31. حلی، حسین. (بی­تا)، اصول الفقه، بی­نا، بی­جا؛
    32. خراسانی، محمد کاظم. (1425ق)، کفایة الاصول، الطبعۀ التاسعۀ، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی؛
    33. خمینی، سیدروح الله. (1420ق)، الرسائل العشرة، تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی(ره)؛
    34. خمینی، سیدروح الله. (1414ق)، بدائع الدُرر، چاپ دوم، تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی(ره)؛
    35. خمینی، سیدروح الله. (1381)، الاستصحاب، تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی(ره)؛
    36. خمینی، سیدروح الله. (بی­تا)، الخلل فی الصلاة، قم: چاپ خانۀ مهر؛
    37. خمینی، سید روح الله. (1422ق)،کتاب الطهارة، تقریرات محمد فاضل لنکرانی، تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی(ره)؛
    38. خمینی، سید روح الله. (1421ق)، کتاب البیع، تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی(ره)؛
    39. خمینی، سید مصطفی. (1418ق)، الخلل فی الصلاۀ، تهران: مؤسسه نشر آثار امام خمینی (ره)؛
    40. خوئی، سید ابوالقاسم. (بی­تا)، مصباح الفقاهه، مقرر: محمد علی توحیدی، بی­نا، بی­جا؛
    41. خوئی، سید ابوالقاسم. (1422ق)، مصباح الاصول، مقرر: محمد سرور واعظ حسینی بهسودی، قم: مکتبۀ الداوری؛
    42. دهخدا، علی اکبر. (1377)، لغت­نامه دهخدا، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران؛
    43. درینی، فتحی. (1417ق)، النظریات الفقهیه، الطبعة الرابعۀ، دمشق: منشورات جامعۀ دمشق؛
    44. رازی­نجفی، محمد تقی. (1420ق)، هدایة المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین، قم، مؤسسۀ النشر الاسلامی؛
    45. رشتی، حبیب­الله. (1401ق)، کتاب القضاء، قم: دارالقرآن الکریم؛
    46. رئیس ­زاده، محمد. (1375)، «حائری­یزدی، عبدالکریم»، دانشنامه جهان اسلام، تهران: دائرة المعارف بزرگ اسلامی؛
    47. زرقاء، مصطفی احمد. (1425ق)، المدخل الفقهی العام، الطبعة الثانیۀ، دمشق: دارالقلم؛
    48. زحیلی، محمد. (1414ق)، النظریات الفقهیه، دمشق: دارالقلم؛
    49. سیستانی، سید علی. (1437ق)، الاجتهاد و التقلید، مقرر: السید محمد علی الربانی، تهران: بی­نا؛
    50. سیستانی، سید علی. (1414ق)، الرافد، مقرر: سید منیر سید عدنان قطیفی، قم: مکتبة آیۀ الله العظمی السید علی السیستانی؛
    51. شبیری زنجانی، سیدموسی. (1419ق)، کتاب نکاح، قم: مؤسسه رأی­پرداز.
    52. شبیری زنجانی، سید موسی. (1389)، جرعه­ای از دریا، قم: مؤسسه کتاب­شناسی شیعه.
    53. صدر، سید محمد باقر. (1428ق)، مباحث الاصول، مقرر: سید محمد کاظم حائری، قم: دارالبشیر؛
    54. صدر، سیدمحمد باقر. (1408ق)، اقتصادنا، الطبعة العشرون، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات؛
    55. صدر، سیدمحمد باقر. (1421ق)، المعالم الجدیدۀ للاصول، الطبعۀ الاولی، قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصیصیۀ للشهید الصدر؛
    56. صدر، سیدمحمد باقر. (1428ق)، الأسس المنطقیۀ للإستقراء، الطبعۀ الاولی، بیروت: مؤسسة المعارف للمطبوعات؛
    57. صدر، سید محمد باقر. (1433ق)، بحوث فی علم الاصول، مقرّر: سیدمحمودهاشمی شاهروردی، الطبعۀ الاولی، قم: مؤسسۀ الفقه و معارف اهل البیت :؛
    58. صدر، سیدمحمد باقر. (1429ق)، المدرسة القرآنیۀ، الطبعۀ الرابعۀ، قم: مرکز الابحاث و الدراسات التخصیصیۀ للشهید الصدر؛
    59. ضیائی فر، سعید. (1389ش)، «درنگی در اصطلاح مکتب فقهی»، کاوشی نو در فقه، (14): 53، 165- 175؛
    60. ضیائی فر، سعید. (1385ش)، پیش درآمدی بر مکتب شناسی فقهی، چاپ اول، قم: بوستان کتاب؛
    61. طباطبائی یزدی، سیدمحمد کاظم. (1419ق)، العروة الوثقی المحشی، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی؛
    62. عابدی، احمد. (1390ش)، استفتائات حاج شیخ عبدالکریم حائری، چاپ اول، قم: زائر؛
    63. عاملی، سیدجواد بن محمد. (1419ق)، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامۀ، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی؛
    64. غلامی جلیسه، مجید. (1401ش). «نگاهی به رساله عملیه آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی»، صدسالگی حوزه علمیه قم، جعفریان، رسول، چاپ اول، قم: نشر مورخ؛
    65. فاضل لنکرانی، محمد. (1408ق)، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلۀ، الصلاۀ، چاپ اول، قم: ؟؟
    66. فتحی، علی اشرف. (1393ش)، «ناگفته­هایی از تأسیس حوزه علمیه قم»، در گفتگو با آیت­الله دکتر سیدمصطفی محقق­داماد، فصلنامه شهر قانون، سال سوم، شماره 9 (3) 29؛
    67. فشارکی، سید محمد. (1413ق)، الرسائل الفشارکیۀ، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی؛
    68. قره گوزلو، ناصر. (1386ش)، اصلاحات و تجدد در عصر قاجار، چاپ اول، تهران: بی­نا،
    69. کشی، ابی عمرو، محمد بن عمر بن عبدالعزیز. (1430ق)، رجال الکشی، بیروت: مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات؛
    70. معلوف، لوئیس. (1415ق)، المنجد، بیروت: دارالمشرق؛
    71. مبلغی، احمد. (1383ش)، «مکتب اصول امام خمینی»، کاوشی نو در فقه، ش 41، سال 1383، 191-202؛
    72. مجمع اللغة العربیه. (1425ق)، المعجم الوسیط، الطبعة الرابعۀ، قاهره: مکتبة الشروق الدولیۀ؛
    73. محمدی، ذکرالله. (1383ش)، آیت الله حائری و تحولات سیاسی، اجتماعی دوران معاصر، قم: زائر.
    74. محقق داماد، سیدمصطفی. (1389ش)، «احیای سنت قم، اجتهاد و اعتدال»، رهنامۀ پژوهش، ش 3-4، قم: بی­نا؛
    75. مبارکیان، عباس. (1377ش)، چهره­ها در تاریخچه نظام آموزش عالی حقوق و عدلیه نوین، تهران: پیدایش؛
    76. مختاری، رضا و محسن صادقی. (1376ش)، غنا و موسیقی، چاپ اول، قم: مرصاد؛
    77. مکارم شیرازی، ناصر. (1428ق)، انوار الأصول، مقرر: احمد قدسی، الطبعة الثانیۀ، قم: مدرسۀ امام علی بن ابیطالب7.
    78. منتظری، حسینعلی. (1415ق)، دراسات فی المکاسب المحرمۀ، چاپ اول، قم: تفکر؛
    79. مشکینی، ابوالحسن. (1413ق)، کفایۀ الاصول با حواشی مشکینی، چاپ اول، قم: لقمان؛
    80. مددی، سید احمد. (1394ش)، «فقه و اصول فقه تفریعی و ولائی» کرانه­های اجتهاد، چاپ اول، قم: بوستان کتاب.
    81. مظفر، محمد رضا. (1427ق)، المنطق، بی ­جا: دارالتعارف للمطبوعات.
    82. معرفت، محمد هادی. (1430ق)، شبهات و ردود حول القرآن الکریم، الطبعۀ الرابعۀ، قم: مؤسسۀ التمهید؛
    83. مکی، حسین. (1361ش)، تاریخ بیست ساله ایران، چاپ اول، تهران: کاویان؛
    84. ممقانی، محمد حسن. (1316ق)، غایۀ الآمال فی شرح کتاب المکاسب، چاپ اول، قم: مجمع الذخائر الاسلامیه؛
    85. نائینی، محمد حسین. (1438ق)، فوائد الاصول، مقرّر: محمد علی کاظمی، الطبعة الثانی عشر، قم: مؤسسۀ النشر الاسلامی.
دوره 8، شماره 3 - شماره پیاپی 28
مقالات علمی پژوهشی
شماره ویژه کنگره یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم و نکوداشت آیت الله عبدالکریم حائری یزدی
آذر 1401
صفحه 97-135
  • تاریخ دریافت: 01 شهریور 1401
  • تاریخ بازنگری: 02 شهریور 1401
  • تاریخ پذیرش: 06 شهریور 1401