امکان سنجی فقهی انحصار انتفاع یا مالکیت شهرداری بر پسماند جامد شهری

نوع مقاله : پژوهشی (داوری سریع)

نویسندگان

1 دانش پژوه مقطع خارج مؤسسه تخصصی فقه امام کاظم علیه السلام

2 دانش پژوه مقطع خارج مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام

3 دانش پژوه مقطع سطح موسسه تخصصی فقه امام کاظم علیه السلام

10.22034/jrj.2025.69769.2866

چکیده

امروزه با پیشرفت جامعه شهری، پدیده بازیافت به یک درآمدزایی تبدیل شده است. این مسئله چالش‌هایی را در حوزه‌های مختلف ایجاد کرده است. یکی از این چالش‌ها بحث تعیین مالکیت پسماند است. شهرداری به جهت سیاست‌های جدید مدیریت شهری، خود را تنها نهادی که دارای حق استفاده از منافع پسماند است، معرفی می‌کند اما از طرف دیگر شرکت‌های خصوصی با تمسک به تساوی مردم در حق حیازت اموال اعراض شده، این سیاست را مخالف اسناد بالادستی و قواعد عامه فقهی-حقوقی می‌دانند. سؤال اساسی این است که آیا می‌توان ادله شرعی‌ای برای اثبات انحصار مالکیت یا انتفاع شهرداری بر پسماند اقامه کرد؟ در این نوشتار ادله شرعی از دو مسیر: «اعراض و اباحه تصرف»، «حیازت، حق اولویت و مالکیت سطل زباله» و با روش تحلیلی-توصیفی موردبررسی قرار گرفته است. نتیجه حاصل‌شده امکان اثبات مطلوب از راه تطبیق بحث اعراض، اباحه تصرف و حیازت، البته بنا بر برخی مبانی فقهی است. همچنین می‌توان از راه قول به حق اولویت یا مالکیت بر سطل زباله، شرکت‌های خصوصی را از حیازت منع کرد و در پایان مسئله از منظر فقه حکومتی نیز بررسی و بیان گردیده است که درصورتی‌که مطالب ارائه‌شده از منظر فقه فردی مورد مناقشه قرار بگیرد، فقیه مسلط بر ملاکات می‌تواند با رویکرد فقه حکومتی چالش را حل کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Ownership of waste, municipality, principle of rejection, possession, profit monopoly, permissibility of taking possession. 

نویسندگان [English]

  • Seyed mohammad hosein Mousavi 1
  • Seyed alireza Hashemi dehsorkhi, 2
  • Amirhossein Ghazanfari 2
  • Morteza Ansari 3
1 howzeh Qom
2 D
3 Imam Kazem
چکیده [English]

With the expansion of urban societies, waste recycling has become a significant source of revenue, leading to various legal and administrative challenges. One such challenge concerns the ownership of waste. Under new urban management policies, municipalities assert exclusive rights over the use and benefits of waste. Conversely, private companies, arguing for the equal right of all individuals to abandoned property, consider this policy to be in conflict with higher-level legal frameworks and fundamental jurisprudential principles. The central question of this study is whether sharʿī evidence can substantiate the municipality’s exclusive right to ownership or use of waste. 
 
Using an analytical-descriptive method, this study examines religious evidence from two perspectives: (1) the permissibility and prohibition of taking possession and (2) possession, the right of priority, and ownership of waste bins. The findings indicate that, based on certain jurisprudential principles, it is possible to justify the municipality’s monopoly by applying the doctrine of prohibition and permissibility regarding taking possession. Furthermore, private companies may be restricted from claiming ownership of waste bins by recognizing the municipality’s right of priority or ownership. Finally, the issue is analyzed within the framework of governmental jurisprudence. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ownership of waste
  • municipality
  • principle of rejection
  • possession
  • profit monopoly
  • permissibility of taking possession. 

عنوان مقاله [العربیة]

ملکیة النفایات الصلبة – البلدیة – قاعدة الإعراض – الحیازة – حصر الانتفاع – إباحة التصرف.

چکیده [العربیة]

مع تطور المجتمعات الحضریة، أصبح قطاع إعادة التدویر مصدراً هاماً للإیرادات. وقد أدى ذلک إلى ظهور تحدیات جدیدة، من بینها تحدید ملکیة النفایات.
تدعی البلدیة، فی ظل السیاسات الحدیثة لإدارة المدن، أنها الجهة الوحیدة المخولة بالاستفادة من إیرادات النفایات، إلا أن الشرکات الخاصة تعارض هذا الرأی معتبرة أنه یتعارض مع مبدأ المساواة فی الملکیة، ویخالف القوانین والأنظمة العلیا.
السؤال الأساسی هو: هل یمکن إقامة أدلة شرعیة لإثبات انحصار ملکیة أو انتفاع البلدیة بالنفایات؟
وقد تم فی هذه الدراسة تحلیل الأدلة الشرعیة المتعلقة بملکیة النفایات من مسارین: "الإعراض وإباحة التصرف"، و"الحیازة، حق الأولویة، وملکیة صندوق النفایات"، وذلک بالمنهج التحلیلی الوصفی.
وقد أظهرت هذه الدراسة إمکانیة إثبات صحة الرأی القائل بملکیة البلدیة للنفایات من خلال تطبیق بحث الإعراض وإباحة التصرف والحیازة، وذلک بناءً على بعض المبانی الفقهیة. کما یمکن منع الشرکات الخاصة من الحیازة عن طریق القول بحق الأولویة أو الملکیة على صندوق النفایات. وفی النهایة، تمّت دراسة المسألة من منظور الفقه الحکومی أیضاً.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • ملکیة النفایات الصلبة
  • البلدیة
  • قاعدة الإعراض
  • الحیازة
  • حصر الانتفاع
  • إباحة التصرف

به فایل PDF مراجعه نمایید.

  1. * قانون اساسی

    * قانون شهرداری (مصوب ۱۳۳۴) ‌و اصلاحیه مصوب ۱۳۴۵

    * قانون مدنی مصوب1314

    1. بحرانی، یوسف بن احمد. (1363 ش). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    2. بستانی، فئاد افرام. (1375 ش). فرهنگ ابجدی. چاپ دوم، تهران: اسلامی.
    3. جزایری، محمدجعفر. (1416 ق). هدی الطالب إلی شرح المکاسب. بی‌جا: طلیعة النور.
    4. جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1376 ش). حقوق اموال. چاپ هفتم، تهران: گنج دانش.
    5. جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1401 ش). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. چاپ نهم، گنج دانش.
    6. جمعی از پژوهشگران، 1423 ه.ق، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، قم: مؤسسة دایرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام
    7. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بی‌تا، چاپ اول، بیروت: دار الملایین
    8. حائری یزدی، مرتضی، 1418ه.ق، کتاب الخمس، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی
    9. حرّ عاملی، محمد بن حسن، 1409 ه.ق، وسائل الشیعه، چاپ اول، قم: موسسه آل البیت علیهم‌السلام
    10. حلی، یحیی بن سعید، 1405 ه.ق، الجامع للشرایع، چاپ اول، قم: موسسه سید الشهداء العلمیه
    11. روحانی، محمدصادق، 1435 ه.ق، فقه الصادق7، چاپ پنجم، قم: آیین دانش
    12. شبیری زنجانی، سید موسی، 1419 ه.ق، کتاب نکاح، چاپ اول، قم: موسسه پژوهشی رأی پرداز
    13. شیرازی، سید محمد حسینی، الفقه (القواعد الفقهیة)، 1422 ه.ق، چاپ اول، بیروت: مؤسسة امام رضا علیه‌السلام
    14. شهید صدر، سید محمدباقر، 1417 ه.ق، اقتصادنا، چاپ اول، قم:دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان
    15. طباطبایی حکیم، سید محسن، 1416 ه.ق، مستمسک العروة الوثقی، چاپ اول، قم: موسسه دار التفسیر
    16. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، 1402 ه.ق، روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان (ط – الحدیثه)، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی
    17. شهید ثانی، زین‌الدین بن على‌، 1412ه.ق، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (المحشی سلطان العلماء)، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی
    18. علامه حلی، یوسف بن مطهر، 1414 ه.ق، تذکره الفقهاء (ط – الحدیثه)، چاپ اول، قم: موسسه آل البیت علیهم‌السلام
    19. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، بی‌تا، مفاتیح الشرائع، چاپ اول، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی (ره)
    20. گرامی، محمدعلی، 1415 ه.ق، المعلقات علی العروة الوثقی، قم: توحید
    21. محقق حلی، نجم‌الدین، 1407 ه.ق، المعتبر فی شرح المختصر، چاپ اول، قم: موسسه سید الشهداء علیه‌السلام
    22. محقق حلی، نجم‌الدین، 1408 ه.ق، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ دوم، قم: موسسه اسماعیلیان
    23. محقق داماد، سید مصطفی، 1406 ه.ق، قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی
    24. مصطفوی، سید محمدکاظم، 1421 ه.ق، القواعد - مائه قاعده فقهیه معنی و مدرکا و موردا، چاپ چهارم، قم: دفتر انتشارات اسلامی
    25. مکارم شیرازی، ناصر، 1360 ه.ش، خطوط اقتصاد اسلامی، چاپ اول، قم، مدرسة الإمام علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام
    26. موسوی خلخالی، سید محمدمهدی، 1427 ه.ق، فقه الشیعه (الاجاره)، چاپ اول، تهران: مرکز فرهنگی انتشارات منیر
    27. موسوی خویی، سید ابوالقاسم، 1418 ه.ق، موسوعه الامام الخوئی، چاپ اول، قم: موسسه احیاء آثار الامام الخوئی ره
    28. موسوی سبزواری، عبد الأعلی، 1413 ه.ق، مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، چاپ چهارم، قم: السید عبد الأعلی السبزواری
    29. نجفی، محمدحسن، 1404 ه.ق، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی
    30. نجفی، هادی، 1387ه.ش، الآراء الفقهیة، چاپ اول، اصفهان: مهر قائم
    31. نعمت‌اللهی، اسماعیل، 1402 ه.ش، بررسی فقهی و حقوقی مالکیت پسماندهای جامد شهری
    32. هاشمی شاهرودی، محمود، 1382 ه.ش، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسة دایرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام
    33. علیدوست، ابوالقاسم(1395ش). مصاحبه در مورد «فقه حکومتی، موضوع­شناسی، نظام­سازی و راهبردهای نهادینه­سازی آن. مجله گفتمان فقه حکومتی،
    34. امام خمینی، روح‌الله، 1378ه.ش، صحیفه امام خمینی ره، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
    35. کریمی، سعیده(1401ش). پیش‌نیاز ساماندهی معضل پسماند تهران؛ اصلاح رویکرد مدیران شهری یا مردم؟ 
    36. ایثاری، مریم (1399ش). شهرداری چگونه کاسب زباله شد؟
    37. طرح‌ها و لوایح مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی،  https://rc.majlis.ir/fa/law/print_version/97937