نقش وحدت مکلف در تحقق تزاحم امتثالی

نوع مقاله : پژوهشی (داوری سریع)

نویسنده

دانشیار گروه مترجمی عربی، مجتمع آموزش عالی زبان، ادبیات و فرهنگ شناسی؛جامعةالمصطفی العالمیة، قم-ایران.

10.22034/jrj.2025.69531.2841

چکیده

یکی از ابواب پرثمر دانش اصول، باب تزاحم امتثالی است. برون‌رفت از تزاحم امتثالی، از طریق إعمال مرجحات یا استفاده از گزینۀ تخییر، سازوکار روان و قابل‌اعتمادی دارد که در بررسی فقهی یک مسئله، حل آن را ساده می‌کند اما مهم این است که فقیه در هنگام بررسی یک مسئله، اطمینان بیابد که آن مسئله واقعاً بومی باب تزاحم است یا نیست؟ برای حصول این اطمینان، اصولیان کوشیده‌اند تعریف باب تزاحم و تفاوت آن با باب تعارض را به حداکثر ‌روشنی و وضوح برسانند تا حصول اطمینان برای فقیه در مرحلۀ حل مسئله فقهی روشمند و آسان شود. یکی از مشکلاتی که در این راه وجود دارد این است که در باب تزاحم حتماً باید دو تکلیف متنافی، بر عهدۀ مکلف واحدی آمده باشد یا این‌که اگر دو تکلیف متنافی بر عهدۀ دو مکلف جداگانه آمد نیز می‌توان مسئله را بومی باب تزاحم کرد؟ برخی فقیهان در لابه‌لای کلمات فقهی‌شان اشاره‌‌ای به این مطلب کرده‌اند اما بحث اصولی مستقلی در این مورد ارائه نشده است. این تحقیق در چارچوب دانش اصول با روش تحلیلی به این نتیجه رسیده است که اشتراط وحدت مکلف در باب تزاحم، ریشه در عجز مکلف که موضوع اصلی باب تزاحم است، دارد و فروع فقهی‌ای که مکلفشان متعدد به نظر می‌رسد یا از باب تزاحم نیستند و یا این‌که در نهایت به مکلف واحد بازمی‌گردند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Role of the Unity of the Obligor in the Realization of Tazāḥum al-Imtithālī

نویسنده [English]

  • Mohammad Ashayerimonfared
Al-Mustafa International University
چکیده [English]

One of the most significant chapters in the science of uṣūl (principles) is the chapter on tazāḥum al-imtithālī. The resolution of tazāḥum al-imtithālī through the application of murājiḥāt (preferences) or the option of takhyīr (choice) follows a smooth and reliable mechanism that facilitates the jurisprudential resolution of legal conflicts. However, it is crucial for a jurist to determine whether a given issue genuinely pertains to the chapter of tazāḥum or not.
To achieve this clarity, scholars of uṣūl have endeavoured to define tazāḥum and distinguish it from taʻāruḍ as precisely as possible, ensuring that jurists can systematically and confidently analyze jurisprudential issues.
A key question in this discussion is whether, in the chapter of tazāḥum, two contradictory taklīf (obligations) must necessarily be imposed on a single mukallaf (obligor), or whether two contradictory obligations imposed on separate obligors can also be classified under tazāḥum. Some jurists have addressed this issue in their jurisprudential discussions, but no independent uṣūlī study has been conducted on the matter.
Employing an analytical approach, this study seeks to resolve this problem within the framework of uṣūlī principles. The hypothesis of this study is that the unity of the mukallaf (obligor) is a necessary condition for the realization of tazāḥum al-imtithālī. If two separate obligors each bear contradictory obligations, the issue does not fall under the category of tazāḥum, unless the obligation of the second obligor is connected to that of the first obligor in some other way.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tazāḥum al-Imtithālī
  • Unity of the Obligor
  • Important and Most Important
  • Committing the Least Evil Act

عنوان مقاله [العربیة]

دور وحدة المکلف فی تحقق التزاحم الامتثالی

چکیده [العربیة]

یعد باب التزاحم الامتثالی من الأبواب المثمرة فی علم الأصول. والخروج من التزاحم الامتثالی، عن طریق إعمال المرجحات أو استخدام خیار التخییر، له آلیة سلسة وموثوقة تسهل حل المسألة عند دراسة فقهیة، لکن الأهم هو أن یطمئن الفقیه عند دراسة مسألة ما، بأن المسألة تنتمی حقًا إلى باب التزاحم أم لا؟
لتحصیل هذا الاطمئنان، سعی الأصولیون أن یوصلوا تعریف باب التزاحم والفرق بینه وبین باب التعارض إلی أقصى درجات الوضوح، کی یصبح حصول الاطمئنان للفقیه فی مرحلة حل المسألة الفقهیة منهجیاً وسهلاً. من المشاکل التی توجد فی هذا المسار، هی أنه فی باب التزاحم یجب بالضرورة أن یقع تکلیفان متنافیان علی عاتق مُکلَّفٍ واحد، أو إذا وقع تکلیفان متنافیان علی عاتق مُکلَّفَین منفصلین، هل یمکن جعل المسألة من صمیم باب التزاحم؟
أشار بعض الفقهاء إلی هذا الأمر فی ثنایا کلماتهم الفقهیة، لکن لم یُقدَّم بحث أصولی مستقل فی هذا الموضوع. یسعی هذا المقال، فی إطار علم الأصول وبمنهج تحلیلی، إلی حلّ هذه المسألة.
فرضیة البحث هی أنّه فی تحقق التزاحم الامتثالی، یشترط وحدة المکلّف، وکلّما کان لمکلّفَین تکلیفان متنافیان، فالمسألة لیست من صمیم باب التزاحم، إلّا إذا ارتبط تکلیف المکلّف الثانی بالمکلّف الأوّل بنحوٍ آخر.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • التزاحم الامتثالی
  • وحدة المکلف
  • الأهم والمهم
  • ارتکاب أقل القبیحین

به فایل Pdf مراجعه نمایید.

  1. *قرآن کریم

    1. آبی، حسن بن ابی‌طالب. (1417 ق). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع‌. چاپ سوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    2. ابن براج، عبدالعزیز. (1406 ق). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    3. امام‌خمینی، سید روح اللّه. (1409 ق). تهذیب الأصول. مقرر جعفر سبحانی، قم: دار الفکر.
    4. امام‌خمینی، سید روح اللّه. (1415 ق). المکاسب المحرمة. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
    5. امام‌خمینی، سید روح اللّه. (1429 ق). کتاب البیع. مقرر محمدحسن قدیری. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
    6. انصاری، شیخ مرتضی. (1414 ق). رسائل فقهیة للشیخ الانصاری. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى‌.
    7. انصاری، شیخ مرتضی. (1415 ق). کتاب المکاسب. قم: کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
    8. انصاری، شیخ مرتضی. (1428 ق). فرائد الاصول. چاپ نهم، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
    9. بهجت، محمدتقی. (1423 ق). وسیلة النجاة. چاپ دوم. قم: انتشارات شفق.
    10. توحیدی، محمدعلی. (1412 ق). مصباح الفقاهة (المکاسب). تقریرات درس آیت‌الله خویی، بیروت: دار الهادی.
    11. حلی، حسین. (1432 ق). اصول الفقه. قم: مکتبه الفقه و الاصول المختصة.
    12. حلی، نجم ا لدین. (1408 ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌. چاپ دوم. قم: اسماعیلیان.
    13. خوانساری، موسی بن محمد. (1373 ق). رسالة فی قاعدة نفی الضرر للخوانساری. تهران: المکتبة المحمدیة.
    14. خویی، سید ابوالقاسم. (1418 ق). موسوعه الامام الخویی. قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی.
    15. خویی، سید ابوالقاسم. (1419 ق). دراسات فی اصول الفقه. مقرر سید علی هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی.
    16. روحانی قمی، سید صادق. (1429 ق). منهاج الفقاهة. چاپ پنجم، قم: انوار الهدی.
    17. روحانی قمی، سید محمد. (1413 ق)، منتقی ‌الأصول. قم: دفتر آیت‌الله روحانی.
    18. سبحانی، جعفر. (1418 ق). نظام القضاء و الشهادة فی الشریعة الإسلامیة الغراء. قم: مؤسسه الامام الصادق7.
    19. طباطبایی یزدی، سید کاظم. (1409 ق). العروة الوثقی. چاپ دوم، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات‌.
    20. طرابلسی، ابن براج. (1406 ق). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
    21. طوسی، محمد بن الحسن. (1400 ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. چاپ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی.
    22. عشایری منفرد، محمد(1401 ش). نظریه جامع باب تزاحم از ابتکارات محقق نائینی. فصلنامه پژوهشهای اصولی، 9(32)، 54-27.
    23. علیدوست، ابوالقاسم. (1396 ش). فقه و مصلحت. چاپ چهارم، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
    24. فقیه، محمدتقی. (1407 ق). قواعد الفقیه. چاپ دوم، بیروت: دارالاضواء.
    25. فیّاض کابلی، محمد اسحاق. (بی‌تا). تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی. قم: انتشارات محلاتى.
    26. قمی، سید تقی. (1371 ش). آراؤنا فی أصول الفقه. قم: محلاتی.
    27. کاظمی، محمدعلی. (1376 ش). فوائد الأصول تقریرات درس میرزای نائینی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    28. گلپایگانی، سید محمدرضا. (1413 ق). کتاب القضاء للگلبایگانی. مقرر سید علی حسینی میلانی، قم: دار القرآن الکریم.
    29. لاری، سید عبدالحسین. (1418 ق). التعلیقة علی المکاسب. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیة.
    30. مفید، محمد بن محمد بن نعمان. (1413 ق). المقنعة. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
    31. نائینى، میرزا محمد حسین. (1352 ش). اجود التقریرات. مقرر سید ابوالقاسم خویی، قم: مطبعة العرفان.
    32. نجفی، محمدحسن. (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. چاپ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌.
    33. نوری همدانی، حسین. (1434 ق). الامر بالمعروف و النهی عن المنکر بحوث فقهیة. چاپ چهارم، قم: مهدی موعود.
    34. هاشمی شاهرودی، سید محمود. (1423 ق). موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب أهل البیت علیهم السلام، قم: مؤسسه دائرۀ‌المعارف فقه اسلامی.
    35. هاشمی شاهرودی، سید محمود. (1431 ق). اضواء و آراء؛ تعلیقات على کتابنا بحوث فی علم الأصول‏. قم: مؤسسه دائرۀ‌المعارف فقه اسلامی.
    36. هاشمی ­شاهرودی، سیدمحمود. (1417 ق). بحوثٌ فی علم الاصول. تقریرات درس خارج آیت الله سیدمحمدباقر صدر، چاپ سوم، قم: مؤسسه دائرۀالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
    37. همدانی، آقا رضا. (1416 ق). مصباح الفقیه. قم: مؤسسه الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسه النشر الإسلامی.