آسیب‌شناسی کشف اعراض فقیهان متقدم از احادیث فقهی

نوع مقاله : پژوهشی (داوری عادی)

نویسندگان

1 مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم.

2 دانشیار و عضو هیئت علمی، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، قم، ایران.

10.22034/jrj.2025.71035.2941

چکیده

بی‌گمان یکی از مهم‌ترین معیارهای اعتبارسنجی و ارزیابی اخبار فقهی، توجه به عملکرد و مواجهۀ عالمان مذهب با آن احادیث است. بحث از جابریت یا کاسریت اعراض، از دیرباز مورد توجه فقیهان امامیه قرار داشت. بر اساس دیدگاه مشهور فقهای معاصر، حدیثی که - همراه با برخی قیود - مورد اعراض عالمان شیعه قرار گیرد، از اعتبار ساقط می‌شود؛ چراکه روی‌گردانی تمام یا اکثریت عالمان مذهب، بیانگر وجود نوعی خلل و کاستی در یکی از سه بحث صدور، جهت صدور یا دلالت حدیث است. حتی با چشم‌پوشی از مباحث نظری پیرامون استواری دیدگاه کاسریت اعراض، به نظر می‌رسد پژوهشگر فقه در فرآیند استنباط و در راستای احراز عمل فقیهان شیعه، با چالش‌هایی روبه‌رو خواهد بود. به بیان دیگر، دستیابی به اقوال فقیهان و کشف اعراض آنان از احادیث به‌ظاهر معتبر، با آسیب‌هایی همراه است که شناسایی آن‌ها و ارائۀ راهکارهای برون‌رفت، می‌تواند فقیه را در مسیر اجتهاد یاری رساند.
نوشتار پیش‌رو، با روش کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی - تحلیلی، در پی آن است تا آسیب‌های موجود در کشف اعراض فقیهان متقدم از روایات به‌ظاهر معتبر را شناسایی و تحلیل کند. به نظر می‌رسد می‌توان در این زمینه، دو آسیب اصلی را برجسته کرد: نخست تردید در اصل تحقق اعراض که در موارد قابل توجهی ناشی از اعتماد به نقل‌ها و گزارش‌های برخی فقیهان متأخر دربارۀ اعراض فقیهان پیشین است و دیگری اجتهادی بودن اعراض که در این موارد، اعراض فقیه متأثر از مبانی یا برداشت‌های خاص فقهی اوست و نمی‌تواند کاشف از ضعف سند یا خلل در دلالت روایت باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Examining the Challenges in Identifying Early Jurists’ Rejection (Iʿrāḍ) of Seemingly Authentic Ḥadīths

نویسندگان [English]

  • S.Mohammad Hossein Mirshahvelayati 1
  • Mohammadkazem Rahman Setayesh 2
1 Fourth-Level Student at Qom Seminary; Qom-Iran.
2 Associate Professor and Faculty Member, Department of Quran and Hadith Sciences, University of Qom, Qom, Iran.
چکیده [English]

One of the primary criteria for evaluating jurisprudential traditions is analyzing religious scholars’ responses to ḥadīths. The discourse on jābirīyat (compulsory nature) and kāsirīyat (nullifying effect) of scholarly disregard (iʿrāḍ) has long occupied Imāmī jurists. According to the prevailing view among contemporary Shīʿah scholars, a ḥadīth rejected by early authorities—under certain conditions—loses credibility, as such rejection suggests potential flaws in its issuance (ṣudūr), intent (jihat al-ṣudūr), or textual indication (dilālah).
Beyond theoretical debates on the validity of kāsirīyat al-iʿrāḍ, jurists face practical challenges in verifying early scholars’ disregard for seemingly authentic narrations. This study employs a library-based, descriptive-analytical approach to identify and address these methodological difficulties. Two key issues emerge: First, uncertainty regarding whether iʿrāḍ actually occurred, often stemming from later jurists’ reports about their predecessors’ positions. Second, the ijtihādī nature of such disregard—where rejection reflects a jurist’s interpretive principles rather than defects in the ḥadīth’s chain (sanad) or meaning (matn).
By delineating these challenges and proposing solutions, this research aims to assist jurists in navigating iʿrāḍ-related obstacles during legal inference (istinbāṭ), thereby strengthening the process of ijtihād.
Keywords: Ḥadīth Criticism, Scholarly Disregard (Iʿrāḍ), Ijtihādī Rejection, Jurisprudential Methodology, Imāmī Jurisprudence 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ḥadīth Criticism
  • Scholarly Disregard (Iʿrāḍ)
  • Ijtihādī Rejection
  • Jurisprudential Methodology
  • Imāmī Jurisprudence 

عنوان مقاله [العربیة]

تحقّق "الإعراض" من قِبَل الفقهاء المتقدِّمین... دراسة نقدیة

چکیده [العربیة]

لا شک أن أحد أهم معاییر تقییم ومصداقیة الأخبار الفقهیة هو الانتباه إلى أداء وتعامُل علماء المذهب مع تلک الأحادیث. وقد حظی بحث جابِریة أو کاسِریة الإعراض باهتمام فقهاء الإمامیة منذ القدم.

وفقًا للرأی المشهور للفقهاء المعاصرین، فإن الحدیث الذی یتعرّض -مع بعض القیود- لإعراض علماء الشیعة، یسقط عن الاعتبار؛ لأن إعراض جمیع أو غالبیة علماء المذهب یدل على وجود نوع من الخلل أو النقص فی أحد مباحث: صدور الحدیث، أو جهة صدوره، أو دلالته.

حتى لو غضضنا الطرف عن المباحث النظریة حول استحکام مبنى کاسریة الإعراض، یرى الباحث الفقهی فی مسیرة الاستنباط، وعند إحراز عمل فقهاء الشیعة، أنه سیواجه عوائق. بعبارة أخرى، الحصول على أقوال الفقهاء والکشف عن إعراضهم عن الأحادیث التی تبدو معتبرة، یصاحبه آفات؛ وأن تشخیصها وتقدیم المخارج منها یمکن أن یعین الفقیه فی طریق الاجتهاد.

یهدف هذا البحث، المنجز بأسلوب مکتبیة وبمنهج وصفی تحلیلی، إلى تشخیص وتحلیل الآفات الکامنة فی کشف إعراض الفقهاء المتقدمین عن الروایات التی تبدو معتبرة.

یبدو أنه یمکن تسلیط الضوء على آفتین رئیسیتین فی هذا المضمار: الأولى: التردد فی أصل تحقق الإعراض، والذی ینجم فی کثیر من الموارد عن الاعتماد على نقولات وتقاریر بعض الفقهاء المتأخرین بشأن إعراض الفقهاء السابقین؛ والثانیة: اجتهادیة الإعراض، حیث یکون إعراض الفقیه فی هذه الحالات متأثراً بمبانیه أو استیعابه الفقهی الخاص، ولا یمکن أن یکون کاشفاً عن ضعف فی السند أو خلل فی دلالة الروایة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • دراسة نقدیة
  • الإعراض
  • الإعراض الاجتهادی
  • الأحادیث الفقهیة

اصل مقاله

به فایل PDF مراجعه نمایید.

مراجع

آهنگران، محمدرسول، (1381ش). اعراض مشهور از خبر صحیح. مجتمع آموزش عالی قم. شمارۀ 14.
ابن اثیر، مبارک بن محمد. (بی‌تا). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی. قم: اسماعیلیان.
‏‫ابن ادریس، محمد بن احمد. (1387ش). کتاب السرائر. محمدمهدی خرسان،قم: دلیل ما.
‏‫ابن بابویه، محمد بن علی. (1413ق). من لا یحضره الفقیه. علی‌‎اکبر غفاری ،جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
ابن بابویه، محمد بن علی. (1413ق). من لا یحضره الفقیه. علی‌‎اکبر غفاری. جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
‏‫ابن بابویه، محمد بن علی. (1415ق). المقنع. مؤسسة الإمام الهادی علیه‌السلام. لجنة التحقیق. قم: پیام امام هادی7.
‏‫ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر. (1406ق). المهذب. جعفر سبحانی تبریزی و موسسۀ سیدالشهداء. جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم.قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
‏‫ابن حمزه، محمد بن علی. (1408ق). الوسیلة إلی نیل الفضیلة. محمد حسون و محمود مرعشی. قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.
‏‫ابن زهره، حمزه بن علی. (1417ق). غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع. ابراهیم بهادری. قم: مؤسسة الإمام الصادق7.
‏‫ابو الصلاح حلبی، تقی بن نجم. (بی‌تا). الکافی فی الفقه. رضا استادی. اصفهان: مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی7 العامة.
‏‫اکبرنژاد، محمدتقی. (۱۳۹۸ش). روش­شناسی اجتهاد. قم: دار الفکر.
‏بروجردی، سید حسین. (1420ق). نهایة التقریر فی مباحث الصلاة. قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار ع.
‏‫بحرانی، یوسف بن احمد. (1363ش). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. محمد تقی ایروانی، عبد العزیز طباطبایی و عبدالرزاق مقرم. جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
‏‫بروجردی، حسین. (1426ق). تبیان الصلاة. علی صافی گلپایگانی و محمد صمدی بهبهانی. قم: گنج عرفان.
‏‫بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل. (1417ق). حاشیة مجمع الفائدة و البرهان. موسسۀ تحقیقاتی علامه مجدد وحید بهبهانی;. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.
‏‫حب‌الله، حیدر. (بی‌تا). الحدیث الشریف، حدود المرجعیة و دوائر الاحتجاج. بیروت: مؤسسة الإنتشار العربی.
‏‫حلبی، علی بن حسن و نوری، فضل‌الله. (1414ق). إشارة السبق. ابراهیم بهادری و قاسم شیر زاده. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
‏‫خرسان، حسن و طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام. علی آخوندی، محمد آخوندی و حسن خرسان. تهران: دار الکتب الإسلامیة | مطبعة النعمان | دار صعب |.
‏‫خمینی‌، روح الله و تقوی اشتهاردی، حسین. (1418ق). تنقیح الأصول. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی1.
‏‫خوئی، سید ابوالقاسم. (1418ق). موسوعة الإمام الخوئی (ج ۱–50). قم: مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی.
‏‫رافعی قزوینی، عبد الکریم بن محمد؛ غزالی، محمد بن محمد؛ و فیومی، احمد بن محمد. (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: مؤسسة دار الهجرة.
‏‫روحانی، محمد صادق. (۱۴۳۵ق). فقه الصادق. جمع من الفضلاء. قم: آیین دانش.
‏‫سلار دیلمی، حمزه بن عبد العزیز. (1404ق). المراسم فی الفقه الإمامی. محمود بستانی و محمود بستانی. قم: منشورات الحرمین.
شهید اول، محمد بن مکی. (1430ق). موسوعة الشهید الأول. مجموعة من المحققین. قم: مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزة العلمیة. قم المقدسة. معاونیة الابحاث. مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة.
‏‫صدر، محمد باقر. (1423ق). دروس فی علم الأصول. علی اکبر حائری و مجمع الفکر الاسلامی. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
‏‫طوسی، محمد بن حسن. (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار. علی آخوندی، محمد آخوندی، محمد علی اردوبادی و حسن خرسان. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
‏‫طوسی، محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. محمدباقر بهبودی و محمدتقی کشفی.تهران: مکتبة المرتضویة.
‏‫طوسی، محمد بن حسن. (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتاب العربی.
‏‫طوسی، محمد بن حسن. (1407ق‌). الخلاف. جمعی از محققین. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
‏‫ حلی، حسن بن یوسف (علامه حلی). (1374ش). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. دفتر انتشارات اسلامی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
‏‫حلی، حسن بن یوسف (علامه حلی). (1414ق). تذکرة الفقهاء (ط الحدیثة: الطهارة إلی الجعالة). قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.
‏‫حلی، حسن بن یوسف (علامه حلی) و مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. (بی‌تا). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. علی پناه اشتهاردی، مجتبی عراقی و حسین یزدی. جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
عبدی، محمدحسین،(1446ق) البنیان فی علم الأصول، قم: دار الاجتهاد.
‏‫علم الهدی، علی بن حسین. (1415ق). الانتصار. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. دفتر انتشارات اسلامی. جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
علی محمدی، طاهر و حسینی، سید محمد. (1399ش). حجیت سنجی اعراض مشهور. دورۀ 53، شمارۀ 2.
‏‫علم الهدی، علی بن حسین. (1417ق). مسائل الناصریات. مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی. مرکز مطالعات و تحقیقات علمی. رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامیة. مدیریة الترجمة و النشر.
‏‫علوی عاملی، احمد بن زین العابدین و مرعشی، شهاب‌الدین. (بی‌تا). مناهج الأخبار فی شرح الاستبصار. [بی-نا].
‏‫علی بن موسی7، امام هشتم. (1406ق). الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه‌السلام و المشتهر بفقه الرضا. مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث. قم: مؤسسة آل البیت: لإحیاء التراث.
‏‫فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. (۱۳۹۵ش). مفاتیح الشرائع. محمد امامی کاشانی و مسیح توحیدی. قم: مدرسۀ عالی شهید مطهری;.
‏‫کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی (اسلامیه). محمد آخوندی و علی‌‎اکبر غفاری.تهران: دار الکتب الإسلامیة.
‏‫گروهی از نویسندگان، محقق حلی، جعفر بن حسن و مکارم شیرازی، ناصر. (1364ش). المعتبر فی شرح المختصر. قم: مؤسسۀ سید الشهداء7.
‏‫مبلغی، احمد. (1383ش). کتاب موسوعه الاجماع فی فقه الامامیه: موسوعه فقهیه متخصصه و هادفه تعنی بشوون الاجماعات و مواردها فی فقه الامامیه. قم: بوستان کتاب.
‏‫حلی، جعفر بن حسن (محقق حلی). (1355ش). جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. علی‌‎اکبر غفاری و احمد موسوی خوانساری. مؤلف | تهران: مکتبة الصدوق.
‏‫حلی، جعفر بن حسن (محقق حلی). (1376ش). مصباح الفقیه. المؤسسة‌ الجعفریة‌ لأحیا‌ء التراث‌، محمد باقری، نور‌الدین جعفریان، محمد میرزائی و نورعلی نوری. جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
‏‫حلی، جعفر بن حسن (محقق حلی) و موسوی عاملی، محمد بن علی. (1411ق). مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام. مؤسسة آل البیت: لاحیاء التراث. مشهدمقدس: مؤسسة آل البیت: لإحیاء التراث.
‏‫مفید، محمد بن محمد. (1410ق). المقنعة. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. دفتر انتشارات اسلامی. جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
موسوی، سید مهدی و مسجدسرائی، حمید. (1401ش). بازپژوهی در مسئلۀ «اعراض مشهور از خبر». مجله:فقه و مبانی حقوق اسلامی. دوره55، شماره2.
‏‫نائینی، محمدحسین. (1355ق). فوائد الاُصول. رحمت الله رحمتی اراکی، ضیاء‎الدین عراقی و محمدعلی کاظمی خراسانی. جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
نجفی، محمدحسن بن باقر صاحب. (بی‌تا). جواهر الکلام (ط. القدیمة). جعفر بن حسن مصحح محقق حلی، علی آخوندی، رضا استادی، عباس قوچانی و محمود قوچانی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
وحید خراسانی، حسین، (1422ق) احکام الخلل فی الصلاة، مقرر مهدی العوازم القطیفی، قم: مدرسة امام باقر العلوم ع.
جستارهای فقهی و اصولی
دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 38
مقالات علمی پژوهشی
خرداد 1404
صفحه 35-66

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار