تأملی فقهی در ماده «944» قانون مدنی ایران (ارث زوجه از زوج در بیماری منجر به فوت)

نوع مقاله : پژوهشی (داوری عادی)

نویسندگان

1 دانش‌آموخته سطح چهار حوزه علمیه قم و مدرس گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی قم. قم -ایران (نویسنده مسئول) alireza112.hooshyar@yahoo.com

2 دکترای حقوق خصوصی و مدرس گروه حقوق دانشگاه آزاد اسلامی زرقان فارس، شیراز - ایران

چکیده

در نظام حقوقی اسلام و مقررات ایران، طلاق بیمار مشرِف‌به‌موت با طلاق سایران متمایز است. ماده «944» قانون مدنی ایران، ارث زوجه در طلاق مریض را تا یک‌سال ثابت دانسته منوط به آنکه زوجه شوهر نکرده باشد و فوت زوج نیز بر اثر همان بیماری باشد. مستند این حکم، روایاتی به ظاهر متعارض و یا متزاحم است که صحت‌وسقم و شیوه جمع بین آن­ها نیاز به بررسی فقهی دارد. در این ماده، میان انواع طلاق فرقی وجود ندارد و زوجه مطلقاً مستحق ارث است؛ درحالی‌که فقهای امامیه درباره توارث زوجه در طلاق بائن اختلاف دارند. فلسفه و حکمت حکم یادشده، حمایت از زوجه ذکر شده و این ابهام را به‌وجود می‌آورد که آیا می‌توان عوارض و حالات خطرناک همچون مارگزیدگی، جنگ، تصادف و محکومان به قصاص را به مرض موت ملحق ساخت؟ همچنین در اختصاص یا عدم اختصاص حکم به زوجه، میان فقهای اسلامی اختلاف است و نیاز به بررسی دارد. نگارندگان با مراجعه به اقوال و فتاوای فقهای امامیه در پی رفع ابهامات موجود در ماده قانونی هستند و برآنند که موت مریض در کمتر از یک‌سال، سبب موت‌بودنِ مرض و انتهای مرض به موت موجب توارث زوجه از مریض می‌شود منوط به آنکه زوجه شوهر نکرده باشد. این، حکمی استثنایی مختص به طلاق مریض است و قابل‌سرایت به طلاق مریضه نیست؛ لذا زوج از زوجه مریض ارث نمی‌برد. قید اضرار در برخی روایات خصوصیت ندارد و در تمام انواع طلاق مانند خلع، مبارات، رجعی و بائن، زوجه از مریض ارث می‌برد. همچنین روایات وارده فقط اختصاص به طلاق مریض داشته و حالات و عوارض خطرناک را شامل نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Jurisprudential reflection on Article "944" of the Iranian Civil Code (Wife inheritance from husband in diseases leading to death)

نویسندگان [English]

  • Alireza Hooshyar 1
  • Mohammadreza Hooshyar 2
1 Graduated Student in 4th Level of Qum Hawza Ilmiyyah & Lecturer in Islamic Teachings Department at University of Qum, Iran.
2 Doctor of Private Law and Lecturer in Law Department, Islamic Azad University of Zarghan, Shiraz, Iran.
چکیده [English]

In Islamic and Iranian legal systems, divorce in cases where the husband is dying of an illness is distinct from other forms of divorce. Article "944" of the Iranian Civil Code stipulates that the wife could take inheritance from his dead husband within a year of her husband's death in cases where she has been divorced by her ill husband before his death, provided that she has not taken another husband and that her husband has died of the same disease. The references for this judgment are some seemingly contradictory and conflicting hadiths whose authenticity and the unification method needs to be investigated jurisprudentially.  The article makes no difference between different kinds of divorce, and the wife is absolutely worthy of the inheritance. However, the Shiite jurists (Faqihs) have different judgments regarding the wife's inheritance in irrevocable divorce. Supporting the wife is said to be the wisdom behind the judgment mentioned above. Nonetheless, it raises this question whether such potentially deadly situations as snakebite, accident and those cases where the person is sentenced to blood-vengeance could be annexed to the judgment regarding the inheritance of wife in a divorce of the dying patient? Moreover, as the Islamic jurists differ in opinion concerning whether the judgment could exclusively be assigned to the wife or not, the issue needs to be carefully examined. Referring to the Shiite jurists' fatwas and comments regarding the judgment, the researchers of this study seek to resolve the ambiguities in the article, arguing that the death of the patient in less than a year of the same disease, and the fact that the illness led to the death are the primary requisites for the inheritance of the wife from her dead husband, provided that she has not remarried.  This is an exceptional judgment specific to the divorce of the dying male patient and could be extended to the divorce of the dying female patient, i.e., The husband does not take inheritance from his ill wife. According to some hadiths, the inflication of harm stipulation has no particularity; therefore, the wife takes inheritance from her sick husband in all types of divorce, including the revocable and irrevocable divorce, the divorce by mutual agreement, and the divorce at the wife's instigation. Furthermore, the hadiths narrated in this regard are specific to the divorce of a dying male patient and do not include potentially deadly situations and conditions.
Keywords: Patient, Wife, Inheritance, Revocable Divorce, Irrevocable Divorce, Dying Patient.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Patient
  • Wife
  • Inheritance
  • Revocable Divorce
  • Irrevocable Divorce
  • Dying Patient

عنوان مقاله [العربیة]

نظرة فقهیة إلى المادة "944" من القانون المدنی الإیرانی (میراث الزوجة من الزوج فی المرض المؤدی للوفاة)

چکیده [العربیة]

فی النظام القانونی الإسلامی وفی القوانین الإیرانیة یختلف طلاق المریض المشرف على الموت عن غیره من أنواع الطلاق، جاء فی المادة "944" من القانون المدنی الإیرانی: إذا طلّق الزوج زوجته فی حال المرض وتوفی خلال سنة واحدة بعد تاریخ الطلاق بنفس ذلک المرض ترثُ الزوجة من هذا الزوج وإن کان الطلاق بائناً، بشرط عدم زواج المرأة. دلیل هذا الحکم روایات متعارضة أو متزاحمة بالظاهر، وهناک حاجة لدراسة فقهیة لصحة أو سقم الجمع بینها وأسلوب ذلک الجمع.





ولا تمیّز هذه المادة بین مختلف أنواع الطلاق؛ فالزوجة المطلقة لها الحق فی المیراث مهما کان نوع الطلاق، فی حین أنّه یوجد اختلاف فی الرأی بین فقهاء الإمامیة حول میراث الزوجة فی الطلاق البائن، وقیل أنّ فلسفة هذا الحکم هو الحفاظ على مصلحة الزوجة، وفی المقام یوجد إبهام حول إمکانیة إلحاق بعض أسباب الوفاة بمرض الموت من قبیل لدغة الحیة، والحروب، والحوادث، والقصاص؟ کما یوجد اختلاف بین فقهاء المسلمین حول تخصیص هذا الحکم بالمرأة من عدمه.





عمد الباحث فی هذه الدراسة إلى إزالة الإبهامات الموجودة فی المادة القانونیة؛ وذلک عبر مراجعة أقوال وفتاوى فقهاء الإمامیة ووصل إلى نتائج تثبت أنّ موت المریض فی أقل من عام بعد الطلاق وموته بنفس المرض وانتهاء المرض بالموت هی جمیعا أسباب تؤدی إلى حصول الزوجة المطلقة على المیراث؛ بشرط ألا تکون قد تزوجت، وهذا الحکم الاستثنائی خاص بطلاق المریض ولا یمکن تعمیمه على طلاق المریضة، وعلیه لا یرث الزوج من الزوجة المریضة بعد الطلاق، ولا خصوصیة لقید الإضرار الوارد فی بعض الروایات، والزوجة ترث الزوج مع توفر الشروط فی هذه الحالة فی جمیع أنواع الطلاق؛ کالخلع والمباراة والرجعی والبائن، کما أنّ الروایات الواردة تتحدث فقط عن موت المریض ولا تشمل الحوادث الطارئة کالحروب والتصادم والقصاص وغیرها.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • المریض
  • الزوجة
  • الإرث
  • الطلاق الرجعی
  • الطلاق البائن
  • المریض المشرف على الموت

در دست اقدام

  1. ·        قرآن‌کریم.
    1.  اردبیلی، احمدبن محمد. ‌(1403ق). ‌مجمع الفائدة والبرهان فی شرح إرشاد الأذهان‌. بی‌چا. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    2.  امامی، سیدحسن. (1388ش). حقوق مدنی. بی‌چا. تهران: انتشارات اسلامیه.
    3.  بحرانی آل‌عصفور، یوسف بن احمد. (‌1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة‌. یکم.  قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    4.  ترحینی‌عاملی، سید محمدحسین. (1427ق). الزبدة الفقهیة فی الشرح الروضۀ البهیه، چهارم. قم: دار الفقه للطباعة والنشر‌.‌
    5.  جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر. (1382ش). مجموعه محشی قانون مدنی. یکم. تهران: گنج دانش.
    6. 6.  حائری‌طباطبایی، سید علی‌بن محمد‌. (1418ق). ریاض المسائل. یکم. قم: مؤسسه آل‌البیت:‌.
    7.  ـــــــــــ ‌. (بی‌تا). ریاض المسائل. یکم. قم: مؤسسه آل‌البیت:‌.
    8. حرّعاملی، محمدبن حسن. (1409ق). وسائل الشیعه. سوم. قم: مؤسسه آل‌‌البیت:.
    9. حلّی، یحیی‌بن سعید. (1405ق). الجامع للشرائع. یکم. قم: موسسه سیدالشهدا7.
    10. حلّی، مقدادبن عبدالله السیوری. (1404ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. یکم. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی.
    11. حلّی (علامه)، حسن‌بن یوسف‌بن مطهر اسدی. (1411ق). تبصرة المتعلمین فی احکام الدین، مصحح محمدهادی یوسفی‌غروی. یکم. تهران: مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    12. ــــــــــ . (1413ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام. دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    13. ــــــــــ . (1415ق). مختلف الشیعۀ فی احکام الشریعه، یکم. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    14. ــــــــــ . (بی‌تا). تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیه. بی‌چا. مشهد: مؤسسه آل‌البیت:.
    15. ــــــــــ . (بی‌تا.) تذکرة الفقهاء. یکم، مؤسسه آل‌البیت:. قم: ایران.
    16. حلّی (ابن‌فهد)، جمال‌الدین احمدبن محمد اسدی. (1407ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. یکم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    17. خوانساری، سید احمد. (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. دوم. قم: ‌مؤسسه اسماعیلیان.‌
    18. روحانی‌قمی، سیدصادق. (بی‌تا). فقه الصادق7. بی‌چا. بی‌جا. بی‌نا.
    19. سبحانی‌تبریزی، جعفر. (1415ق). نظام الإرث فی الشریعة الإسلامیة الغراء‌. مقرر سیدرضا پیغمبرپورکاشانی. یکم. قم: مؤسسه امام صادق7.
    20. ــــــــ . (1414ق). ‌نظام الطلاق فی الشریعة الإسلامیة الغراء. مقرر سیف‌الله یعقوبی اصفهانی.‌ یکم. قم: مؤسسه امام صادق7‌.
    21. سبزواری، سید عبدالاعلی. (1413ق). مهذب الاحکام فی بیان الحلال والحرام. چهارم. قم: موسسه المنار.
    22. سیوری، شیخ مقداد. (1410ق). النضد القواعد الفقهیة علی مذهب الامامیه. یکم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    23. شهیدثانی، زین‌الدین‌بن علی عاملی. (1416ق). مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الإسلام. بی‌چا. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
    24. شیخ صدوق، محمدبن علی‌بن بابویه. (1404ق). من لا یحضره الفقیه. بی‌چا. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    25. طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن. (1351ش). المبسوط فی فقه الإمامیه. تحقیق محمدباقر بهبودی. دوم. قم: مکتبۀ المرتضویه.
    26. ــــــــــ . (1407ق). تهذیب الاحکام، بی‌چا. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
    27. ــــــــــ . (1417ق). الخلاف. تحقیق خراسانی و شهرستانی. یکم. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
    28. ــــــــــ . (بی‌تا). الاستبصار فی من اختلف من الاخبار، سوم. قم: دار الکتب الإسلامیه.
    29. عاملی، سید جواد. (1419ق). مفتاح الکرامۀ فی شرح القواعد العلامه. سوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    30. فاضل‌هندی محمدبن حسن. (1416ق). ‌کشف اللثام والإبهام عن قواعد الأحکام. بی‌چا. قم: ‌دفتر انتشارات اسلامی.
    31. فیض‌کاشانی. محمدمحسن. (بی‌تا). مفاتیح الشرائع. یکم. قم: ‌‌کتابخانه آیت‌الله مرعشی‌نجفی.
    32. قرشی، سید علی‌اکبر، (1412ق). قاموس قرآن. ششم. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
    33. کاتوزیان، ناصر. (1382ش). حقوق خانواده. چهارم. تهران. انتشارات دانشگاه تهران.
    34. ــــــــــ . (1385ش). حقوق مدنی. سوم. تهران: انتشارات یلدا.
    35. کلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب. (1429 ق). الکافی. ج11، سوم. قم: دار الحدیث.
    36. مجلسی اول، محمدتقی. (1406ق). ‌روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه‌. محقق سیدحسین موسوی‌کرمانی، علی‌پناه اشتهاردی و سیدفضل‌الله طباطبائی‌. دوم. قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشان‌پور.
    37. محقق‌ثانی، علی‌بن حسین کرکی. (1414ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد. بی‌چا. قم: مؤسسه آل‌البیت:.
    38. محقق‌حلی، نجم‌الدین جعفربن حسن. (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام. دوم. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
    39. موسوی‌‌بجنوردی، سیدحسن. (1419ق). قواعد الفقهیه. یکم. قم: نشر الهادی.
    40. موسوی‌خمینی، روح‌الله. (1390ق). تحریر الوسیله. یکم. قم: دار الکتب العلمیۀ اسماعیلیان.
    41. نائینی، میرزامحمدحسین و آقاضیاءالدین عراقی. (1421ق). الرسائل الفقهیه. مقرر: میرزاابوالفضل نجم‌آبادی. یکم. قم: مؤسسه معارف اسلامی امام رضا ع.
    42. نجفی، محمدحسن. (بی‌تا). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. چهارم. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    43. نراقی، مولی احمدبن محمد. (1415ق). مستند الشیعه. بی‌چا. قم: مؤسسه آل‌البیت:.
    44. یزدی، سید محمدکاظم. (1410ق). رسالة فی المنجزات المریض. بی‌چا. قم: اسماعیلیان.
    45. ــــــــــ . (1423). العروة الوثقی. یکم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.