ماهیت شناسی الگوریتم اجتهاد

نوع مقاله : مقالات فراخوان روش شناسی علوم اسلامی

نویسنده

دانش آموخته سطح چهار حوزه علمیه مشهد و استادیار گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ hvaseti@yahoo.com

چکیده

تلاش این مقاله یافتن پاسخ این مسئله است که: آیا می­ توان روش­ هایی را که فقیهان در استنباطات خود به­ کار می­ برند، با جزئیاتی که در ذهن فقیه می گذرد، کشف کرد و شبیه­ سازی نمود؟ اگر می ­توان، چگونه؟
اگر استنباط (اجتهاد در اصطلاح فقهی)، تلاش معرفتی روشمند برای کشف موجّه «حُکم» در مورد «فعل مکلف» باشد و اگر عملیات استنباط و اجتهاد (فرآیند استنباط)، فعل ‌و انفعالاتی باشد که فقیه برای کشفِ نظر شارع، به‌صورت مرحله ‌به ‌مرحله انجام می‌دهد تا از نقطه شروع (مواجه با مسئله)، به نقطۀ پایان (صدور فتوا) برسد؛ و اگر روش‌شناسی و ارائه الگوریتم که تعیین و توصیف دقیقِ مرحله ‌به‌ مرحله و قدم ‌به ‌قدمِ عملیات حلّ یک مسئله است، به‌طوری­که نقطۀ آغاز و پایان، تعداد مراحل، ترتّب منطقی مراحل، دستورالعمل‌های اجرایی در هر مرحله بدون حفرۀ میان دستورالعمل‌ها، توصیف شده باشد، آن­گاه به‌نظر می‌رسد که می‌توان عملیات اجتهاد و استنباط را به‌صورت الگوریتمی توصیف کرد. چگونگی این کار، با دو روشِ استقرای میدانیِ عملکردِ فقیهان و تحلیل آن­ها با رویکرد کشفِ روش است و دوم قیاسی بر اساس الزامات علّی معلولی موجود در دانش فقه و اصول­فقه، انجام­ پذیرست.
هر فقیهی روشِ استنباطی دارد که با تحلیل عملکرد او در استنباطاتش می ­توان به جزئیات روشیِ او به­ مقداری که استفاده کرده است، دست یافت و براساس آن، روش­های مختلف فقیهان را نیز به مطالعۀ تطبیقی گذاشت. همچنین می­ توان بر اساس روشِ قیاسی در کشف روند استنباط، روش هریک از آن­ها را اعتبارسنجی کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Ontology of the Ijtihad algorithm

نویسنده [English]

  • Abdolhamid Vaseti
Graduated Student in 4th level of Seminary School of Mashhad & Assistant Professor of Logic Understanding Religion / Institute for Islamic Culture and Thought
چکیده [English]

This article attempts to find the answer to this question:
Is it possible to discover and simulate the methods that the jurists use in their inferences with the details that go through the mind of the jurist? If so, how?
If inference (ijtihad in jurisprudence) is a methodological epistemological attempt to discover the justification for the "obligatory verb" and if the inference and ijtihad (inference process) are transitive actions that the jurist performs step by step to discover the commentator from the starting point (facing the problem) to the end point (issuing a Fatwā); and if the methodology of ijtihād (process of inference) is actions and reactions that the jurist takes step by step to discover the view of the Almighty from the starting point (facing the problem) to the ending point (issuing the fatwa), and if methodology and presenting an algorithm that accurately determines and describes the step-by-step process of solving a problem such that the starting point and ending point, the number of steps, the logical order of steps, and implementation instructions are described in each step without any gaps, then it seems that the operation of ijtihad and inference can be described algorithmically.
How to do this can be done in two ways: 1. Field induction of jurisprudents' performance and their analysis by discovering their methods. 2. Deductive according to cause and effect implications that exist in the sciences of Jurisprudence and Uṣūsl (Principles).
Every jurist has his own deductive method which by analyzing his performance in his inferences can be given the details of his method and accordingly, different methods of jurists can also be studied comparatively and can also be deduced based on deductive method. The discovery of the deduction process validates the methodology of each jurist.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Methodology
  • Jurisprudential Method
  • Ijtihad Algorithm
  • Jurisprudential Inference Validation

عنوان مقاله [العربیة]

ماهیة خوارزمیة الاجتهاد

چکیده [العربیة]

تهدف هذه الدراسة إلى الإجابة عن السؤال التالی:
هل یمکن اکتشاف وتحدید الأسالیب التی یتبعها الفقهاء فی استنباطاتهم مضافاً إلى التفاصیل التی تمرّ فی ذهن الفقیه، وهل یمکن تجسیمها؟ إذا کان الجواب نعم فکیف؟ وإذا کان الاستنباط (الاجتهاد بحسب المصطلح الفقهی) هو عبارة عن جهد علمی مؤطّر من أجل کشف موجّه "للحُکم" وإذا کانت عملیات الاستنباط والاجتهاد هی عبارة عن أفعال وانفعالات یقوم بها الفقیه مرحلة بعد مرحلة لکشف نظر الشارع بحیث یبدأ من نقطة البدایة (مواجهة المسألة) وینتهی إلى نقطة الختام (صدور الفتوى)، وإذا ما کان هناک توصیف للمنهج المتبع، وتقدیم خوارزمیة تحدد وتوصف بدقة وخطوة بخطوة عملیات حل مسألة ما بحیث تحدد نقطة البدایة والنهایة، وعدد المراحل وترتیبها المنطقی، مع بیان قواعد العمل التنفیذی فی کلّ مرحلة من دون وجود فجوات بین تلک القواعد، مع توفر کلّ ما سبق یمکننا القول؛ أنّه یمکن على الظاهر بیان و وصف عملیات الاجتهاد والاستنباط بشکل خوارزمیات.
أمّا کیفیة هذا العمل؛ فتحصل عبر طریقین 1. الاستقراء المیدانی لعمل وإنتاج الفقهاء وتحلیله بمنهج کشف الأسلوب. 2. طریق القیاس؛ بناء على الضرورات العلیة المعلولیة الموجودة فی علم الفقه وأصوله.
لکلّ فقیه منهجه الخاص فی الاستنباط، وعبر تحلیل عمل وأداء هذا الفقیه فی استنباطاته یمکننا الوصول إلى تفاصیل وجزئیات الأسلوب، وبناء علیه نقوم بدراسة مختلف مناهج الفقهاء دراسة مقارنة، کما یمکن عبر طریق القیاس فی کشف عملیة الاستنباط تقییم أسلوب ومنهج کلّ واحد من الفقهاء.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • المنهجیة
  • منهج الفقاهة
  • خوارزمیة الاجتهاد
  • تقییم الاستنباط الفقهی
  1. آکسفورد (2009) فرهنگ ریاضیات، لندن: دانشگاه آکسفورد.
  2. آملی لاریجانی، صادق، 1394، فلسفه علم اصول،قم،  انتشارات مدرسه علمیه ولی عصرع.
  3. ابن‌براج، قاضی عبدالعزیز،. 1406 المهذب،  قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
  4. اشتهاردی، علی­ پناه، 1417، مدارک العروه. تهران: دار الأسوة للطباعة و النشر‌.
  5. انصاری, مرتضی. 1410.  المکاسب. قم: مؤسسه مطبوعاتی دارالکتب.
  6. ایروانی, باقر، . 1427  دروس تمهیدیه فی الفقه الاستدلالی علی المذهب الجعفری. قم: بی‌نا.
  7. ایمان, محمدتقی. 1393. فلسفه روش تحقیق در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  8. ترنینکو، زوسمن، زلاتین؛ ترجمه جعفری، مصطفی و همکاران. (1384). نوآوری نظام یافته. طهران: مؤسسه فرهنگی رسا.
  9. سلیمی و همکاران, محمدحسین . 1384 .الگوریتم نوآوری، تهران :موسسه فرهنگی رسا
  10. حبیبی و همکاران, رضا. 1391. فلسفه علوم تجربی، قم: مؤسسه امام خمینی ;.
  11. حقیقت, سیدصادق. 1382. بحران روش شناسی در علوم سیاسی. علوم سیاسی, 153-174.
  12. حلی, حسن­بن­یوسف. بی‌تا. تذکره الفقهاء. قم: مؤسسه آل‌البیت :.
  13. خسروپناه, عبدالحسین. 1394. روش شناسی علوم اجتماعی. طهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه.
  14. روحانی, سیدمحمد، . 1418ق. منتقیالاصول. قم: دفتر آیت‌الله روحانی.
  15. سبزواری, سیدعبدالاعلی، . 1404ق مهذب الاحکام. قم: مؤسسه المنار.
  16. سند, محمد. 1382. نگاهی جدید به مباحث علم اصول. پژوهش­های اصولی، 101-111.
  17. شهید اول, محمدبن­مکی، . 1410ق. اللمعه الدمشقیه فی فقه الامامیه. بیروت: دارالتراث.
  18. صدوق, محمدبن­علی، . 1385ق. علل الشرایع. قم: مکتبه الداوری.
  19. طباطبایی, سیدمحمدحسین، بی تا. حاشیه الکفایه. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
  20. طباطبایی, سیدمحمدحسین، بی‌تا. نهایهالحکمه. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
  21. طباطبایی, سیدمحمدحسین. بی تا. اصول فلسفه و روش رئالیسم. قم: نشر جامعه مدرسین.
  22. طبرسی, احمدبن­علی. 1403. الاحتجاج علی اهل اللجاج. مشهد مقدس: نشر مرتضی.
  23. عراقی, ضیاءالدین، . 1361ق. نهایه الافکار. قم: جامعه مدرسین حوزه قم.
  24. فارابی, محمدبن­محمد،  1408ق. المنطقیات. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی ;.
  25. فاضل هندی, محمدبن­حسن،  1461ق. کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
  26. فایرابند، پاول، ترجمه قوام صفری، مهدی. 1375. ضد روش. طهران: انتشارات فکر روز.
  27. فرهنگستان ادب فارسی. 1376. واژه های مصوب، دفتر اول. تهران: فرهنگستان ادب فارسی.
  28. قراملکی, احد. 1385. روششناسی مطالعات دینی. مشهد مبقدس: دانشگاه علوم رضوی.
  29. کاوینگتون و همکاران,  2009م. فرهنگ اصطلاحات کامپیوتر و اینترنت. امریکاـ سیاتل: انتشارات بارونز.
  30. منصوریان, یزدان. 1386. گرندد تئوری چیست و چه کاربردی دارد؟. چالشهای علم اطلاعات. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
  31. میرزا قمی, ابوالقاسم،  1321ق. القوانین المحکمه فی الاصول. قم: احیاء الکتب الاسلامیه.
  32. نجفی, محمدحسن.  بی‌تا. جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  33. نراقی, احمد،  1415ق. مستندالشیعه فی احکام الشریعه. قم:  مؤسسه آل‌البیت ع.
  34. واسطی, عبدالحمید. 1384. راهنمای تحقیق با اقتباس از نگرش اسلام به علم و هستی،قم: انتشارات دارالعلم.
دوره 6، شماره 2 - شماره پیاپی 19
مقالات علمی پژوهشی
شماره ویژه روش شناسی فقه و اصول(با حمایت میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)
شهریور 1399
صفحه 221-251
  • تاریخ دریافت: 20 مهر 1398
  • تاریخ بازنگری: 12 بهمن 1398
  • تاریخ پذیرش: 20 فروردین 1399