عدم شمولیت قاعدۀ دیۀ اعضای یکی و دوتایی نسبت‌به اعضای غیر‌اصلی (تبعی)

نوع مقاله : پژوهشی (داوری عادی)

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق اسلامی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری و مدرس حوزه علمیه و طلبه درس خارج فقه و اصول. (نویسنده مسئول)؛ رایانامه: salehmontazeri@ujsas.ac.ir

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری.

چکیده

یکی از مهم‌ترین قواعد حاکم بر دیات، قاعدۀ دیۀ اعضای یکی و دوتایی است که مسامحتاً به قاعدۀ دیۀ اعضای زوج و فرد تعبیر می‌شود. قاعدۀ مذکور بیانگر آن است که ازبین بردنِ عضو تک و هر عضوی که جفت باشد موجب دیۀ کامل است و ازبین بردنِ یکی از آن دو، موجب نصف دیه است. این قاعده در مادۀ ۵۶۳ قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 انعکاس پیدا کرده‌است. اما با وجود این، محدودۀ شمولیت در قاعدۀ دیۀ اعضای یکی و دوتایی از حیث اصلی و تبعی بودنِ  اعضا مشخص نشده‌است. به همین خاطر نویسندگان با تتبع در کتب فقهی و آرای فقها درضمن بررسی مصادیقی از  اعضا، به این مهم دست یافته‌اند که به دلیل انصراف روایات قاعده، مراد از عضو در قاعدۀ مذکور اعضایی هستند که اصلی‌اند. اقتضای اصل تناسب جنایت و دیه و ارتکاز عرفی نیز، مؤید این انصراف است. درنتیجه دربارۀ دیۀ برخی اعضای تبعی مانند نوک پستان و سوراخ‌های بینی که دلیل خاصِ قابلِ استنادی دالّ بر ثبوت مقدار دیه‌شان وجود دارد، براساسِ حکم ذکرشده در دلیل خاص، به آن حکم می‌شود و دربارۀ آن دسته از اعضای تبعی مانند نخاع و ترقوه و آپاندیس که دلیل خاصی جز قاعدۀ مذکور دالّ بر ثبوت دیه‌شان وجود ندارد، با توجه به مدعای این مقاله یعنی عدم شمولیت قاعده نسبت‌به اعضای تبعی، به ارش و حکومت حکم می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Non-Inclusiveness of the Rule of Blood-Money of Single or Paired Organs toward Subordinate Organ

نویسندگان [English]

  • Saleh Montazeri 1
  • Payam Forouzande 2
1 Assistant Professor in Department of Principle of Islamic Law at Edalat University, Teacher at University of Judicial Sciences and Administrative Services and Student at advance Level of Hawza Ilmiyya;(Corresponding Author); salehmontazeri@ujsas.ac.i
2 Graduate Student in Criminal Law and Criminology at Judicial Sciences and Administrative Services; forouzandehpayam@gmail.com
چکیده [English]

One of the most important rules which dominated the blood-money rule is the rule of blood-money of single and paired organs which has been construed as the rule of blood-money of single and paired organs. The mentioned rule indicates that full blood-money must be paid for damaging a single organ or both of paired organs and half of blood-money for damaging an organ of a paired. This rule is codifiedin Article 563 of the Islamic Penal Code in 2013. But despite that, the scope of inclusiveness is not determined within the rule of blood-money of a single and paired organs with regard to being the main part of the body or subordinate of that.For this regard, inquiring into Fiqhi books and jurists’ opinions while examining some examples of organs, the writers, due to the attention of narrations to some organs, have gained access to this important point that it is aimed at those organs which are the main. This attention is endorsed by the necessity of proportionality between crime and blood-money and also customary reliance. So, regarding the blood-money of some subordinate organs such as nipples and nostrils which there is a special and reliable tradition about the value of blood-money, it is judged based on the said rule.  According to the claim of this study of non-inclusiveness of the rule toward subordinate organs, it is judge to arsh (compensation payable in the case of offences against the body) for those subordinate organs such as spinal cord, clavicle and appendix which there is no special rule to prove the blood-money other than the said rule.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Blood-Money
  • Rule of Blood-Money of Single or Paired Organs
  • Body Organs
  • Main Organ
  • Subordinate Organ

عنوان مقاله [العربیة]

عدم شمول قاعدة دیة الأعضاء المفردة والمزدوجة للأعضاء غیر الأصلیة (التابعة)

چکیده [العربیة]

تعدّ قاعدة الأعضاء المفردة والمزدوجة أحد أهم القواعد المستعملة فی باب الدیات، ویطلق على هذه القاعدة من باب المسامحة دیة الأعضاء المفردة والمزدوجة، ومفاد القاعدة المذکورة أنّ إتلاف ما کان منه واحد من الأعضاء فی الجسم ففیه الدیة، وما کان منه اثنان ففی إتلافهما الدیة وفی إتلاف أحدهما نصف الدیة.
وقد لوحظت هذه القاعدة فی المادة 563 من قانون العقوبات الإسلامی المعتمد عام 2013، ولکن مع ذلک لم یتمّ تبیین نطاق وشمول هذه القاعدة للأعضاء من حیث کونها أصلیة أو تبعیة، وبناء علیه قام الباحثون من خلال الفحص فی الکتب الفقهیة وفی آراء الفقهاء بدراسة حال الأعضاء من حیث انضوائها تحت القاعدة المذکورة وکونها مصداقا لها؛ فوجدوا أنّه بسبب انصراف روایات القاعدة فإنّ المراد من الأعضاء فی القاعدة المذکورة هی الأعضاء الأصلیة فقط، وإنّ اقتضاء أصل تناسب الجنایة والدیة، والارتکاز العرفی کذلک، یؤیدان هذا الانصراف.
والنتیجة أنّه یوجد مجموعتان من الأعضاء التبعیة؛ الأولى: ما ورد فی مقدار دیتها دلیل خاص صالح للاستناد، کحلمة الثدی وفتحتی الأنف؛ فیُحکم فی هذه المجموعة وفقا لذلک الدلیل الخاص. والمجموعة الثانیة من الأعضاء التبعیة؛ فهی التی لا یوجد دلیل خاص على مقدار دیتها سوى القاعدة المذکورة؛ کالنخاع والترقوة والزائدة، فهذه المجموعة یُحکم فیها بالأرش والحکومة، وذلک وفقا لمُدّعى هذه الدراسة من عدم شمول القاعدة للأعضاء التبعیة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الدیات
  • قاعدة دیة الأعضاء المفردة والمزدوجة
  • الأعضاء
  • العضو الأصلی
  • العضو التبعی

در دست اقدام...

  1. قرآن کریم.
  2. قانون مجازات اسلامی، مصوب ۱۳۹۲.
  3. آبى، حسن‌بن ابى طالب. (1417ق). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع. چاپ سوم. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  4. آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن حسین. (۱۴۳۱ق). کفایة الأصول. تحقیق و تعلیق، عباسعلی زارعی سبزواری. چاپ هفتم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین ب قم المقدسة.
  5. آل کاشف الغطاء، محمدحسین‌بن على. (1366ق). وجیزة الأحکام. چاپ دوم. نجف اشرف: مؤسسة کاشف الغطاء.
  6. ابراهیم، خسرو. (1392). آناتومی (رشته تربیت بدنی). چاپ دوازدهم. تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
  7. ابن‌ادریس، محمد‌بن احمد. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  8. ابن‌بابویه، محمّد‌بن على. (1413ق). من لا یحضره الفقیه. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  9. ابن‌براج طرابلسى،قاضى عبد العزیز. (1406ق). المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  10. ابن‌حمزه، محمد‌بن على. (1408ق). الوسیلة إلى نیل الفضیلة. قم: کتابخانۀ آیة الله مرعشى نجفى.
  11. ابن‌سعید، یحیى‌بن احمد. (1405ق). الجامع للشرائع. قم: مؤسسة سید الشهداء العلمیة.
  12. ابن‌سعید، یحیى‌بن احمد. (1394ق). نزهة الناظر فی الجمع بین الأشباه و النظائر. قم: منشورات رضی.
  13. ابن‌فارس، احمد. (1404ق). معجم مقائیس اللغة. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیۀ قم.
  14.  ابن‌فهد حلّى، احمد‌بن محمد. (1410ق). المقتصر من شرح المختصر. ‌مشهد: مجمع البحوث الإسلامی.
  15.  ابن‌فهد حلّى، احمد‌بن محمد. (1407ق). المهذب البارع فی شرح المختصرالنافع. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  16.  ابن‌منظور، محمد‌بن مکرم. (1414ق). لسان العرب. چاپ سوم. ‌بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع ـ دار صادر.
  17.  ابن‌زهره، حمزة‌بن على. (1417ق). غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع. قم: مؤسسۀ امام صادق.
  18.  ابوالصلاح حلبی، تقى‌بن نجم. (1403ق). الکافی فی الفقه.‌اصفهان: کتابخانۀ عمومى امام امیرالمؤمنین.
  19.  انصاری، مرتضی‌بن محمد امین. (1415ق). صراط النجاة. (محشی انصاری). قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری. راه‌یاب از نرم‌افزار جامع فقه اهل‌بیت.
  20.  ایروانى، باقر. (1427ق). دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی على المذهب الجعفری. چاپ دوم. قم: راه‌یاب: نرم‌افزار جامع فقه اهلبیت، مؤسسۀ نرم‌افزاری علوم اسلامی نور.
  21.  ایروانی، باقر. (1397). دروس فی علم الاصول الحلقة الاولی و الحلقة الثانیة فی اسلوبها الثانی. چاپ نهم. قم: مرکز نشر هاجر (وابسته به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیۀ خواهران).
  22.  اینانلو، زهرا. (بهمن ۱۳۹0). بررسی نظریات آیه الله خویی در باب دیه جنایت بر منافعاعضا و ... جنایت بر حیوان با اتکاء به کتاب مبانی تکملة المنهاج و تطبیق آن باقانون مجازات اسلامی. (مصوب 1370)، پایان‌نامۀ منتشرنشده کارشناسی ارشد. دانشگاه قزوین، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره). دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی.
  23.  بهجت، محمد تقى. (۱۴۲۶‍ق). جامع المسائل. چاپ دوم. قم: دفتر معظم‌له.
  24.  بیهقی کیدرى، محمد‌بن حسین. (1416ق). إصباح الشیعة بمصباح الشریعة. قم: مؤسسۀ امام صادق.
  25. تبریزی، جواد. (1428ق). تنقیح مبانی الأحکام - کتاب الدیات. قم: دار الصدیقة الشهیدة.
  26. ترحینی عاملى، محمدحسن. (1427ق). الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة. چاپ چهارم. قم: دار الفقه للطباعة و النشر.
  27. جزیری، عبدالرحمن، غروی، سیدمحمد. (1419ق). الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت. ‌بیروت: دارالثقلین.
  28.  جوهرى، اسماعیل‌بن حماد. (1410ق). الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة.‌لبنان: دار العلم للملایین.
  29.  حاجی ده‌آبادی، احمد. (۱۳۸۸). قاعدۀ دیۀ اعضا در فقه امامیه و اهل سنت، فصلنامۀ فقه و حقوق، 1 (2) 137 - 168.
  30.  حاجی ده‌آبادی، احمد. (۱۳۸۴). قواعد فقه دیات (مطالعۀ تطبیقی در مذاهب اسلامی.‌تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
  31.  حاجی ده‌آبادی، احمد. (1391). قواعد فقه جزایی. چاپ سوم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  32.  حسینى عاملى، محمدجواد‌بن محمد. (بی‌تا). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. ‌بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  33.  حلى، حسن‌بن یوسف. (1410ق). إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  34.  حلى، حسن‌بن یوسف. (1411ق). تبصرة المتعلمین فی أحکامالدین. ‌تهران: مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  35.  حلى، حسن‌بن یوسف. (1420ق). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة.قم: مؤسسه امام صادق.
  36.   حلى، حسن‌بن یوسف. (1421ق). تلخیص المرام فی معرفة الأحکام. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیۀ قم.
  37.   حلى، حسن‌بن یوسف. (1413ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  38.  حلى، حسن‌بن یوسف. (1413ق). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  39.  حیدری فسایی، قادر، تقریرات درس کفایه الأصول. تقریرات مخطوط صالح منتظری.
  40.  حر عاملی، محمد‌بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعة. قم: موسسۀ آل البیت.
  41.  خامنه‌ای، سیدعلی. (1398). متن درس خارج فقه؛ در موضوع غنا و موسیقی. چاپ دوم. ‌تهران: انتشارات فقه روز (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی).
  42.  خامنه‌ای، سیدعلی. (۱۳۹۵). درس خارج فقه (صلات مسافر)، تقریرات مخطوط صالح منتظری.
  43.  خمینى، سید روح الله. (بی‌تا). تحریر الوسیلة. قم: مؤسسۀ مطبوعات دار العلم.
  44.  خویی، ابوالقاسم. (1391). مبانی تکملة المنهاج. ترجمۀ علیرضا سعید. چاپ سوم. ‌تهران: خرسندی.
  45.  خویی، ابوالقاسم. ( بی‌تا یا ۱۴۲۲). موسوعة الامام الخویی (مبانی تکملة المنهاج). قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی (ره)، راه‌یاب: نرم‌افزار جامع فقه اهل بیت، مؤسسۀ نرم‌افزاری علوم اسلامی نور.
  46.  دفتر تبلیغات اسلامی شعبۀ خراسان رضوی. (۱۳۸۶). مسائل مستحدثه پزشکی. قم: بوستان کتاب.
  47.  رحیمی، نرجس خاتون. (زمستان ۱۳۹۱). جنایت بر منافع اعضای بدن در فقه امامیه و حقوق ایران. پایان‌نامۀ منتشرنشده کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری.
  48.  روحانى، سید محمد صادق. (بی‌تا یا 1412ق). فقه الصادق8. قم: راه‌یاب: نرم‌افزار جامع فقه اهل بیت، مؤسسۀ نرم‌افزاری علوم اسلامی نور.
  49. روحانى، سید محمد صادق. (بی‌تا). منهاج الصالحین. قم: راه‌یاب: نرم‌افزار جامع فقه اهل بیت، مؤسسۀ نرم‌افزاری علوم اسلامی نور.
  50.  هیئت عالی دیوان عمومی کشور. (1394). تعیین میزان دیۀ ازبین بردنِ طحال. روزنامۀ رسمی جهموری اسلامی ایران، 6 خرداد، شماره 20454، ویژه نامه 778. بازیابی شده در 28 اردیبهشت 1400، از https://www.rrk.ir/Laws/ShowLaw.aspx?Code=5013
  51.   سبحانی تبریزی، جعفر. (۱۳۹۱). درس خارج فقه (دیات). مدرسه فقاهت، بازیابی شده در 28 ادیبهشت 1400، از https://www.eshia.ir/feqh/archive/
  52.  سبزوارى، سیدعبد الأعلى. (1413ق). مهذّب الأحکام. چاپ چهارم. قم: مؤسسۀ المنار - دفتر حضرت آیت‌‌الله.
  53.  سلاّر دیلمى، حمزة‌بن عبد العزیز. (1404ق). المراسم العلویة و الأحکام النبویة. قم: منشورات الحرمین.
  54.  سمساری، بابک. (1392). تأملاتی بر دیه صدمات نخاع و ستون فقرات. ‌تهران: انتشارات جنگل.
  55.  شبیری زنجانی، سیدموسی. (۲۳/۲/۱۳۹۶). فرازهایی از گعده های علمی آیه الله شبیری زنجانی، (جلسه ۱۹ شهریور ۱۳۹۵)، بازیابی‌شده در 28 اردیبهشت 1400، از
  56. https://b2n.ir/j50526
  57.  شبیری زنجانی، سیدموسی. (1419ق). کتاب نکاح (تقریرات درس خارج فقه). قم: مؤسسۀ پژوهشى راى‌پرداز.
  58.  شوشترى، محمدتقى. (1406ق). النجعة فی شرح اللمعة. ‌تهران: کتابفروشى صدوق.
  59.  شهید اول، محمد‌بن مکى. (۱۴۱۰ق). اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة. ‌بیروت: دار التراث ـ الدار الإسلامیة.
  60.  شهید اول، محمد‌بن مکى. (1414ق). غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیۀ قم.
  61.  شهید ثانى، زین الدین‌بن على. (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. حاشیۀ کلانتر. قم: کتابفروشى داورى.
  62.  شهید ثانى، زین الدین‌بن على. (1414ق). حاشیۀ الارشاد. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
  63.  شهید ثانى، زین الدین‌بن على. (1413ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائعالإسلام.  قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
  64.  شیرازی، رضا؛ نظم‌آرا، زهره؛ کاظمی‌ها، میلاد؛ رهروان، سحر. (1395). آناتومی عمومی. ‌تهران: اندیشۀ رفیع.
  65.  صاحب جواهر، محمدحسن‌بن باقر. (1362ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، چاپ هفتم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
  66.  صیمرى، مفلح‌بن حسن (1420ق). غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، ‌بیروت، دار الهادی.
  67.  طباطبایى کربلایی، على‌بن محمد علی. (1418ق). ریاض المسائل (ط ـ الحدیثة)، قم: مؤسسه آل‌البیت.
  68.   طباطبایی الحکیم، سیدمحمد سعید. (1415ق). منهاج الصالحین.‌بیروت: دارالصفوة.
  69.  طریحى، فخر‌الدین‌بن محمد. (1416ق). مجمع البحرین. چاپ سوم. ‌تهران: کتابفروشى مرتضوى.
  70.  طوسى، محمد‌بن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیة. چاپ سوم. ‌تهران: چاپ دوم. ‌المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثارالجعفریة.
  71.  طوسى، محمد‌بن حسن. (1407ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  72.  طوسى، محمد‌بن حسن. (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى. چاپ دوم. ‌بیروت: دار الکتاب العربی.
  73.  طوسى، محمد‌بن حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان). چاپ چهارم. ‌تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  74.  عبدالرحمان، محمود. (بی‌تا). معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة. راه‌یاب: نرم‌افزار جامع فقه اهل‌بیت.
  75.  فاضل مقداد، مقداد‌بن عبدالله. (1404ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: کتابخانۀ آیة‌‌‌الله مرعشى نجفى.
  76.  فاضل لنکرانى، محمد. (1418ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة الدیات. قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار.
  77.  فاضل هندی، محمد‌بن حسن. (۱۴۱۶ق). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  78.  فخر المحققین، محمد‌بن حسن. (1387ق). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. چاپ اول. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  79.  فراهیدى، خلیل‌بن احمد. (1410ق). کتاب العین. چاپ دوم. قم: نشر هجرت.
  80.  فرجی، حمید. (1393).  قواعد فقه جزائی دیات.‌تهران: خرسندی.
  81.  فقعانى، على‌بن على. (1418ق). الدر المنضود فی معرفة صیغ النیات و الإیقاعات و العقود. قم: مکتبة إمام العصر العلمیة.
  82.  فیاض، محمداسحاق. (1426ق). رسالۀ توضیح المسائل. قم: انتشارات مجلسى.
  83.  فیاض، محمداسحاق. (بی‌تا). منهاج الصالحین. قم: راه‌یاب، نرم‌افزار جامع فقه اهل‌بیت، مؤسسۀ نرم‌افزاری علوم اسلامی نور.
  84.  فیض کاشانى، محمد‌بن شاه مرتضى. (بی‌تا). مفاتیح الشرائع. قم: کتابخانۀ آیة‌الله مرعشى نجفى.
  85.  فیومى، احمد‌بن محمد. (بی‌تا). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: منشورات دارالرضی.
  86.  قرشی، علی‌اکبر. (1412ق). قاموس قرآن. چاپ ششم. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  87.  قمى، علی‌بن محمد. (1421ق). جامع الخلاف و الوفاق. قم: زمینه‌سازان ظهور امام عصر.
  88.  کاشف الغطاء، احمد‌بن على. (1423ق). سفینة النجاة و مشکاة الهدى و مصباح السعادات.‌نجف اشرف: مؤسسۀ کاشف الغطاء.
  89.  کلینى، محمد‌بن یعقوب. (1407ق). اصول الکافی. تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفارى و محمد آخوندى. چاپ چهارم. ‌تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  90.  گرجی، ابوالقاسم. (13۹0). دیات. چاپ سوم. ‌تهران: مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران.
  91.  محقق حلّى، جعفر‌بن حسن. (1418ق). المختصر النافع فی فقه الإمامیة. چاپ ششم. قم: مؤسسة المطبوعات الدینیة.
  92.  محقق حلّى، جعفر‌بن حسن. (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام. چاپ دوم. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  93.  مجلسى، محمدباقر‌بن محمد تقى. (1403ق). بحار الأنوار. چاپ دوم. ‌بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  94.  مجلسى، محمدباقر‌بن محمد تقى. (1404ق). مرآة العقول فی شرح اخبار الرسول. چاپ دوم. ‌تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  95.  مجلسى، محمد باقر‌بن محمد تقى. (1406ق). ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار. قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی (ره).
  96.  مدنی کاشانى، حاج‌آقا رضا. (1408). کتاب الدیات. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  97.  مرتضی زبیدی، محمد‌بن محمد. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس.‌بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
  98.  مرعشى شوشترى، سید محمدحسن. (1427ق). دیدگاه‌هاى نو در حقوق. چاپ دوم. ‌تهران: نشر میزان.
  99.  مرکز تحقیقات‌ فقهی قوۀ قضائیه. (1381). مجموعه‌ آرای‌ فقهی ـ قضایی در امور کیفری. قم: قضا (وابسته به مرکز تحقیقات‌ فقهی قوۀ قضائیه). 
  100.  مصطفوی، حسن. (1402ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.‌تهران: مرکز الکتاب للترجمة و النشر.
  101.  مغنیه، محمدجواد. (1421ق). فقه الإمام الصادق8. چاپ دوم. قم: مؤسسۀ انصاریان.
  102.  مفید، محمّد‌بن محمد. (1413ق). المقنعة (للشیخ المفید). قم: کنگرۀ جهانى هزارۀ شیخ مفید.
  103.  مقتدایی، مرتضی. (۱۳۹1). درس خارج فقه (دیات). بازیابی‌شده در 27 فروردین 1400 از
    http://eshia.ir/feqh/archive/text/moghtadaei/feqh/90/910127/
  104. http://eshia.ir/feqh/archive/text/moghtadaei/feqh/90/910322/
  105.  مقدس اردبیلى، احمد‌بن محمد. (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  106.  منتظرقائم، مهدی. (1398). دیات متناسب و نامتناسب با تاکید بر نظر امام خمینی (س). پژوهشنامۀ متین. 21 (82) 131 ـ 155.
  107.  منتظری، صالح؛ محسنی دهکلانی محمد؛ ایزدی‌فرد، علی‌اکبر. (زمستان 1395). درنگی فقهی در مادۀ 665 قانون مجازات اسلامی. فصلنامۀ جستارهای فقهی و اصولی، 2 (4) 119 – 154.
  108.  منتظری، صالح. (1396). قاعده‌انگاری فقهی ادلۀ ناظر بر دیۀ اعضا. رسالۀ  منتشرنشده دکتری. دانشگاه مازندران، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی.
  109.  منتظری، صالح. (139۶). مبانی فقهی مادۀ ۵۸۱ قانون مجازات اسلامی. فصلنامۀ شهر قانون، (۲۰) ۱۴۳ ـ  ۱۹.
  110.  منتظرى نجف‌آبادى، حسین‌على. (1373). رسالۀ استفتاءات، تهران: نشر تفکر.
  111.  مؤسسۀ آموزشی پژوهشی قضا. (۱۳۹0). نرم‌افزار گنجینه استفتائات قضایی. نگارش ۲. قم.
  112.  موسوی خوانسارى، احمد. (1405ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. چاپ دوم. قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  113.  میرمحمد صادقی، حسین. (1393). جرایم علیه اشخاص (حقوق کیفری اختصاصی ۱). چاپ چهاردهم. تهران: نشر میزان.
  114.  نوری، حسین‌بن محمدتقی. (۱۴۰۸ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسة آل‌البیت.
  115.  وب‌سایت انهار؛ پایگاه احکام شرعی. (بی‌تا). حکم دیۀ آپاندیس. بازیابی شده در 28 اردیبهشت 1400، از https://ahkam.anhar.ir/article-26504.htm
  116.  وحید خراسانى، حسین. (1428ق). منهاج الصالحین. چاپ پنجم. قم: مدرسۀ امام باقر.
  117.   هاشمی شاهرودى، سید محمود. (1426ق). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیتقم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت
  118. Donald C.Rizzo (2015), Fundamentals of Anatomy And Physiology, Fourth Edition , Boston ,CENAGE Learning.
  119. Eric Widmaier And Others(2013), Vanders Human Physiology ،The Mechanisms of Body Function , 13THEdition,McGraw Hill.