از تزاحم تا تکامل: مطالعه تطبیقی نظریات و مبانی حقوق محیط‌زیست با قاعده لا ضرر

نوع مقاله : پژوهشی (داوری سریع)

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان؛ کاشان- ایران.

2 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه کاشان؛ کاشان - ایران؛ (نویسنده مسئول)

چکیده

قاعده لا ضرر در فقه محیط‌ زیست با تمرکز بر آیات قرآنیِ دال بر قاعده لا حرج و روایت مربوط به سمرة بن جندب که از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده، عدم ثبات مبانی حقوق محیط‌زیست کنونی را هدف قرار داده است. در این پژوهش، با روش توصیفی تحلیلی، مفاهیم و معانی پنج‌گانه فقهی قاعده لا ضرر در مقایسه با مبانی حقوق محیط‌زیست بررسی می‌شود. مروجین این مبانی معتقدند: با محور قرار دادن انسان در حقوق محیط‌زیست، بشر بتواند زندگی سالم‌تر و ایمن‌تری را تجربه کند و با قانون‌گذاری صرف، از بحران زیست‌محیطی آن جلوگیری کنند لکن بازاندیشی اسلامی در مورد نظریات حقوق محیط‌زیست، حاکی از آن است که پذیرش راستین سازوکار قاعده لا ضرر، تلقی متمایز از برهم‌کنش انسان و محیط پیرامون را ارائه دهد. انسان به‌صورت کلی باید از تمایلات مادی و نفسانی خویش بکاهد، زیرا تزاحم و اضرار نتیجۀ طبیعی جامعه زیاده‌خواه است، لذا مراجعه تفصیلی به منابع فقه اسلامی، مبانی مطرح‌شده در حقوق محیط‌زیست را تصحیح می‌کند. همچنین ناهماهنگی مقدمات و نتایج و عدم استقصای جامع تمامی جوانب مرتبط با محیط و انسان، نقدهای تأمل‌برانگیز وارد بر این مبانی و نظریات است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

From Conflict to Development: A Comparative Study of Theories and Foundations of Environmental Law with Lā Ḍararr Principle

نویسندگان [English]

  • Mostafa Abbasi Moghadam 1
  • Fahimeh Gholami Nejjad 2
1 Associate Professor of The Department of Quranic and Hadith Sciences Kashan University. Kashan- Iran.
2 Ph.D Student of Quranic and Hadith Sciences Kashan University. Kashan- Iran.
چکیده [English]

The principle of Lā Ḍararr in environmental jurisprudence, focusing on the Qurʼānīc verses that indicate the principle of "Lā Ḥaraj" and the narration related to Samarat bin Jundab which was narrated from the Prophet of Islam, has addressed the instability of current environmental law foundations. By a descriptive-analytical method, this study examines the five jurisprudential concepts and meanings of Lā Ḍararr in comparison with the basics of environmental law. The promoters of these foundations believe that by grounding humans in environmental rights, mankind can experience a healthier and safer life and prevent its environmental crisis with just legislation. But, the Islamic rethinking about the theories of environmental laws indicates that the true acceptance Lā Ḍararr principle provides a different view of the interaction between humans and the surrounding environment. Human beings generally should reduce their material and emotional desires, because Tazāḥum (conflict) and Iḍrār (damage) are the natural result of an extravagant society, so a detailed reference to the sources of Islamic jurisprudence corrects the fundamentals raised in environmental law. Also, the inconsistency of the premises and results and the lack of comprehensive investigation of all aspects related to the environment has caused thought-provoking criticisms on these foundations and theories. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Holy Qurʼān
  • Lā Ḍararr Principle
  • Environmental Jurisprudence
  • Fundamentals of Environmental Laws

عنوان مقاله [العربیة]

من التزاحم إلى التکامل: دراسة مقارنة لمبانی حقوق البیئة مع قاعدة لا ضرر

چکیده [العربیة]

قاعدة لا ضرر فی فقه البیئة _وهی قاعدة ترتکز على الآیات القرآنیة التی تدل على قاعدة لا حرج وروایة سمرة بن جندب عن النبی صلى الله علیه وآله_ تستهدف زعزعة أسس ومبانی الحقوق الحالیة للبیئة.
قام المؤلف فی هذا البحث وبمنهج وصفی تحلیلی بدراسة المفاهیم والمعانی الفقهیة الخمسة لقاعدة لا ضرر مقارنة بمبانی حقوق البیئة.
یعتقد أنصار مبانی حقوق البیئة أن البشر یمکن أن یعیشوا حیاة أکثر صحة وأمانا من خلال الترکیز على محوریة البشر فی حقوق البیئة، وأنه یمکن حلّ أزمة البیئة بمجرد التقنین فی مجال البیئة، لکن مراجعة التجدید وإعادة النظر الإسلامی فی نظریات حقوق البیئة، تحکی أن قبول آلیة قاعدة لا ضرر تقدم معرفة متمایز للتفاعل بین البشر والبیئة.
یجب على الإنسان بشکل عام أن یقلل من رغباته المادیة والنفسانیة؛ لأن التزاحم والأضرار هما نتیجة طبیعیة للمجتمع المبذر والمسرف؛ لذلک فإن الرجوع التفصیلی إلى مصادر الفقه الإسلامی سوف یصحح المبانی المقدمة فی حقوق البیئة .
کما أن تضارب المقدمات والنتائج وعدم استقصاء شامل لجمیع الجوانب المتعلقة بالبیئة والبشر تثیر ملاحظات مهمة على المبانی والنظریات التی تتبناها نظریات حقوق البیئة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرآن الکریم
  • قاعدة لا ضرر
  • فقه البیئة
  • مبانی حقوق البیئة

اصل مقاله

به PDF مراجعه نمایید

مراجع

  1.          قرآن کریم

    1. ابراهیمی سالاری، تقی، صالح نیا، نفیسه، لشکری پور، فاطمه (1392). بررسی جایگاه محیط‌ زیست در اسلام و نقش آن در توسعه پایدار. مقاله ارایه شده در اولین همایش ملی پژوهش‌های محیط‌زیست ایران، همدان: دانشکده شهید مفتح، 1-17.
    2. ابن عربی، محمد بن عبدالله بن ابوبکر. (بی‌تا). احکام القرآن. بی‌جا: بی‌نا.
    3. امین زاده، بهناز(1381). جهان بینی دینی و محیط‌زیست درآمدی به نگرش اسلام بر طبیعت. محیط شناسی، (30)، 97-106.
    4. انصاری، مرتضی. (1419ق). فرائد الأصول. چاپ پنجم، قم: مجمع فکر اسلامی.
    5. بجنوردی، میرزا حسن. (بی‌تا). القواعد الفقهیـﺔ. قم: نشر الهادی.
    6. بهرامی احمدی، حمید، و فهیمی، عزیزالله(1386). مبانی مسئولیت مدنی زیست‌محیطی در فقه و حقوق ایران. معارف اسلامی و حقوق، 8(2)، 150-121.
    7. تاموشات، کریستیان. (1391). حقوق بشر. ترجمه حسین شریفی طراز کوهی، چاپ دوم، تهران: بنیاد حقوقی میزان.
    8. جعفری تبریزی، محمدتقی. (1349). منابع فقه. تهران: انجمن اسلامی مهندسین شرکت سهامی انتشار.
    9. جلالیان، عسکر. (1395). حقوق بین‌الملل محیط‌زیست (مجموعه مقالات). تهران: نشر دادگستر.
    10. حرعاملی، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت.
    11. حسن‌پور، محسن، موسوی بجنوردی، سید محمد، و ابن تراب، مریم (1398). کابرد قاعده لا ضرر در حفاظت از محیط‌زیست و معماری در راستای ارائه مدلی برای شهرسازی اسلامی و ایرانی. فصلنامه نگرش های نو در جغرافیای انسانی ، 12(1)، 251 - 276.
    12. حسن‌زاده، حسن، ادیبی مهر، محمد، داداش نژاد دلشاد، داوود، و باقی زاده، محمد جواد. (1398). نقش قاعده فقهی لاضرر در مدیریت بحران های محیط‌زیستی. فصلنامه علمی آموزش محیط‌زیست و توسعه پایدار، 7(3)، 127-146.
    13. خراسانی، محمدکاظم. (بی‌تا). کفایـﺔ الأصول. بی‌جا: بی‌نا.
    14. الخشن، حسین احمد. (1395). اسلام و محیط‌زیست. مترجم حمید رضا شیخی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
    15. خمینی، سید روح الله. (1427ق). انوار الهدایـﺔ. چاپ سوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
    16. خمینی، سید روح الله. (بی‌تا). الرسائل العشرة. بی‌جا: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
    17. خویی، سید ابوالقاسم. (1417 ق). مصباح الأصول. چاپ پنجم، قم:  مطبعـﺔ العلمیـﺔ.
    18. روحانی، سیدمحمد صادق. (1414 ق). المسائل المستحدثه. چاپ چهارم، قم: دار الکتاب.
    19. سیستانی، سیدعلی. (1414 ق). قاعده لا ضرر ولاضرار. قم: مکتب سماحـﺔ آیـﺔ الله العظمی سید سیستانی.
    20. شاه حسینی، عطیه، و مشهدی، علی(1395). جبران خسارات زیست‌محیطی براساس طرح 2006 کمیسیون حقوق بین‌الملل مبنی بر اصول تخصیص زیان در موارد آسیب فرامرزی ناشی از فعالیت‌های خطرناک. فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، 19(55)، 141-165.
    21. شریعت اصفهانی، فتح الله بن محمد جواد. (1410). قاعده لا ضرر. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    22. شهید اول، محمد بن مکی عاملی. (بی‌تا). القواعد و الفوائد. مصحح سید محسن عبد الهادی حکیم، قم: کتابفروشی مفید.
    23. صدر، محمد باقر. (1420). لا ضرر و لا ضرار. تقریر سید کمال حیدری، قم: دارالصادقین.
    24. طباطبایی، سیدمحمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیرالقرآن. چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    25. طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار الحیاء التراث العربی.
    26. فرحی، سید علی. (1430). تحقیق فی القواعد الفقهیه. قم: مؤسسه نشر اسلامی، قم.
    27. فهیمی، عزیز الله، و مشهدی، علی(1390). فقه شیعه و تحول در مبانی مسئولیت مدنی زیست‌محیطی. فصلنامه حقوق، 41(1)، 313-326.
    28. فهیمی، عزیزالله، و عرب‌زاده، علی(1391). مبانی فقهی حقوق محیط‌زیست. پژوهشنامه حقوق اسلامی، 13 (35)، 189-209.
    29. کاتوزیان، ناصر، و انصاری، مهدی(1387). مسئولیت ناشی از خسارت‌های زیست‌محیطی. فصلنامه حقوق، 38(2)، 285-313.
    30. کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. مصحح علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
    31. گوهری، عباس، و بیژنی، مهدی(1390). مسئولیت مطلق در تخریب محیط‌زیست از دیدگاه فقهی. فصلنامه تخصصی فقه و مبانی حقوق اسلامی، 7(24)، 113-146.
    32. لواسانی، احمد. (1375). کنفرانس بین‌المللی محیط‌زیست در ریو. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
    33. مایلی، حامد(1397). بایسته‌های حفظ محیط‌زیست در پرتو قواعد فقه. راهبرد توسعه، (35)، 33-57.
    34. محقق داماد، سید مصطفی. (1394). الهیات محیط‌زیست، چاپ دوم، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
    35. محقق داماد، سید مصطفی(1373). طبیعت و محیط‌زیست از نگاه اسلام. نامه فرهنگ، (13)، 78-89.
    36. مطهری، مرتضی. (1369). نظام حقوق زن در اسلام. چاپ چهاردهم، تهران: نشر صدرا.
    37. مکارم شیرازی، ناصر. (بی‌تا). قواعد الفقهیه. قم: مکتب الاسلامیه.
    38. مکارم شیرازی، ناصر. (1373). ترجمه قرآن. چاپ دوم، قم: دارالقرآن الکریم، دفترمطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
    39. مکارم شیرازی، ناصر. (1390). قاعده لا ضرر.ترجمه و تحقیق: محمدجواد بنی سعید لنگرودی، قم: انتشارات امام علی بن أبیطالب (ع).
    40. موسوی بجنوردی، حسن. (1401ق). قواعد فقهیه. چاپ سوم، تهران: مؤسسه عروج.
    41. نراقی، احمد. (1408ق). عوائد الأیام. چاپ سوم، قم: مکتبـﺔبصیرتی.
    42. والاس، رِبِکا، و مارتین اُرتگا، الگا. (1392). حقوق بین‌الملل. مترجم سیدقاسم زمانی و مهناز بهراملو، چاپ چهارم، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش های حقوقی شهر دانش.
    43. یثربی، سید علی محمد، و محمودی، جواد(1397). اثبات حکم با قاعده لا ضرر. پژوهش‌های فقهی، 14(1)، 105-125.
جستارهای فقهی و اصولی
دوره 9، شماره 2 - شماره پیاپی 31
مقالات علمی پژوهشی
تیر 1402
صفحه 101-129

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار