تمایز مفهومی و موضوعی عقود شرعی و معاهدات

نوع مقاله : پژوهشی (داوری عادی)

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد و مدرس سطوح عالی حوزه علمیه مشهد.

2 مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد. مشهد-ایران.

10.22034/jrj.2025.70010.2878

چکیده

با توجه به ساختار حقوقی معاهدات بین‌المللی و الزامات قانونی و اجرایی آن‌ها، مسئله‌ای اساسی در فقه اسلامی مطرح می‌شود که آیا می‌توان معاهدات بین‌المللی را به‌عنوان نوعی عقد به شمار آورد و آن‌ها را در قالب مصادیق آیه شریفه «اوفوا بالعقود» تحلیل و تبیین کرد یا اینکه این دو مفهوم ماهیتاً متفاوت از یکدیگرند و هر یک باید در چارچوب خاص خود موردبررسی قرار گیرد. مقاله حاضر درصدد است تا با واکاوی دقیق مفاهیم «عقد» و «معاهده» در نظام حقوقی اسلامی، تفاوت‌های ماهوی این دو را در ابعاد مختلف نشان دهد. این تفاوت‌ها نه‌تنها در اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها (مانند ایجاب و قبول، طرفین قرارداد و موضوعات قابل معامله) بلکه در منبع مشروعیت، ضمانت‌های اجرایی، اصول اخلاقی حاکم بر آن‌ها و اهداف تحقق آن‌ها مشهود است. در معاهدات بین‌المللی، اساساً دولت‌ها و منافع ملی و جهانی محور قرار دارند و این معاهدات غالباً تحت تأثیر عوامل سیاسی، اقتصادی و استراتژیک قرار می‌گیرند. برخلاف آن، در عقود متعارف که اصولاً در عرصه فردی و فقهی قرار می‌گیرند، وفای به عهد نه‌تنها یک تکلیف دینی و اخلاقی است بلکه با آموزه‌های شرعی و فقهی مرتبط است؛ بنابراین، مفهوم یگانه‌انگاری این دو نهاد در فقه اسلامی به‌شدت محل تردید است و ضروری است که برای تحلیل و تفسیر معاهدات بین‌المللی در چارچوب فقه اسلامی، به دوگانه‌انگاری توجه ویژه‌ای شود. این پژوهش با ارائه تحلیلی تطبیقی و جامع از معاهدات بین‌المللی و عقود فقهی شارع، بر ضرورت جایگاه سازی دقیق این دو مقوله در فقه اسلامی تأکید می‌کند و در این راستا، مباحث مهمی مانند فقه فردی و حکومتی، سود و زیان خصوصی و عمومی و موضوع الزام و اقدام درزمینهٔ معاهدات بین‌المللی و تعهدات قراردادی مورد تحلیل قرار می‌گیرند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Conceptual and thematic differentiation of sharia contracts and treaties

نویسندگان [English]

  • Amir Zahedi 1
  • Hamid Derayati 2
1 Seminary Mashhad
2 Hajjah al-Islam and professor of external courses at Alimeh Khoza, Khorasan
چکیده [English]

Abstract
Considering international treaties and their legal and regulatory requirements, the question arises regarding the position of these treaties in Islamic jurisprudence and whether they can be regarded as a type of contract, fitting into the comparative context of the verse "Fulfill your contracts" (Quran 5:1), or if there are substantive differences between the two. This article aims to define and analyze the concepts of "contract" and "treaty," the processes of offer and acceptance in treaties and contracts, the role of legal entities, sources of legitimacy, the application of options (khiyar), and enforcement mechanisms in each. It demonstrates that international treaties and Islamic contracts have significant substantive differences, and conflating the two presents serious challenges. These differences include the subjects of obligation, the grounds for enforcement, the existence of options, and the underlying objectives. Specifically, in international treaties, the parties are states, and national and international interests are central, often influenced by political and economic factors. In contrast, in Islamic contracts, the religious and ethical duty to fulfill promises is paramount, shaped by moral and jurisprudential principles. Therefore, the notion of unifying these two types of obligations is incorrect, necessitating the acceptance of dualism and attention to a new jurisprudential framework for treaties. This research, through qualitative and comparative analysis of these two concepts, contributes to a deeper understanding of the relationship between international treaties and Islamic contracts, highlighting the need for a more precise approach to the issue of international treaties and their positioning in Islamic jurisprudence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • International treaties
  • Islamic contracts
  • conventions
  • legal entity

به فایل PDF مراجعه نمایید.

  1. قرآن کریم.
    1. ابراهیمی، نصرالله(1391). آثار تحریم بر اجرای قراردادهای بازرگانی بین‌المللی از منظر فورس ماژور. فصلنامه دانش حقوق مدنی، 1، 1-18.
    2. احمدی طباطبایی، سید محمدرضا،و آرام، محمدرضا (1393). اصل وفای به تعهدات و قراردادها؛ مقایسه حقوق بین‌الملل اسلامی و حقوق بین‌الملل معاصر. معرفت حقوقی، 1، (پیاپی6).
    3. اراکی، محمدعلی. (1414ق). الخیارات. قم: انتشارات مهر.
    4. امینی، اعظم، میان‌آبادی، حجت، و دریادل، احسان (2019). ماهیت و موضوعات حقوقی کلیدی موافقت‌نامه پاریس در خصوص تغییرات اقلیمی. دانشگاه شهید بهشتی، 22، 291-326.
    5. انصاری، مرتضی. (1421ق). المکاسب المحرمه. قم: تراث شیخ انصاری.
    6. آقا نظری، حسن.(1390). مالکیت حقوقی نهادهای مالی (شخصیت حقوقی نهادهای مالی). اقتصاد اسلامی، شماره 43، -96-79.
    7. باقرزاده، محمدرضا. (۱۳۸۲). ضمانت اجراهای صلح و امنیت بین‌المللی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
    8. بحرانی، شیخ یوسف. (1423ق). الدرر النجفیه. لبنان: دارالمصطفی.
    9. جنگجو، رضا. (1401). سومین کنفرانس ملی پدافند سایبری، بررسی تطبیقی وجوه افتراق و اشتراک تنظیم قراردادهای داخلی و بین‌المللی و نقش فضای سایبری در کاهش مشکلات تنظیم قراردادها، سومین کنفرانس ملی پدافند سایبری.
    10. حائری، سید کاظم. (۱۴۲۳ق). فقه العقود. بیروت: دارالاسلامیه.
    11. حر عاملی. (1414). وسائل الشیعه. قم: آل البیت.
    12. حقیقت‌پور، حسین(1400). اصل تفکیک انسانی از نگاه حقوق بشر دوستانه اسلامی در مقایسه با معاهدات بین‌المللی. پژوهش‌های فقهی، 17، 875-906.
    13. حکیم، محسن. (۱۴۰۸ق). حقائق الاصول. قم: بصیرتی.
    14. خراسانی، محمدعلی کاظمی. (۱۴۱۷ق). فوائدالاصول. (تقریرات درس آیت‌الله نائینی). قم: نشر اسلامی.
    15. خویی، ابوالقاسم. (1377). مصباح الفقاهة. قم: مکتبه الداوری.
    16. زنجانی، عمیـد(1370). حقوق تعهدات و قراردادهای بین‌المللی در فقه و حقوق اسلام. حقوقی بین‌المللی، 11، 5-42.
    17. سرخه، عبدالله(1401). بررسی جایگاه حقوقی تفسیر مفاد و مندرجات قرارداد بین طرفین با استناد به قانون، عرف و متن قرارداد. نشر یار، 21، 207-230.
    18. سلجوقی، محمود. (۱۳۸۴). بایسته‌های حقوق بین‌الملل خصوصی. تهران: میزان.
    19. هاشمی شاهرودی، سید محمود. (۱۳۸۷). فرهنگ فقه فارسی. قم: دائره‌المعارف اسلامی.
    20. ضیایی بیگدلی، محمدرضا. (1402). حقوق بین‌المللی عمومی. تهران: گنج دانش.
    21. طباطبایی یزدی، محمدکاظم. (1414ق). تکملة العروة الوثقی. قم: داوری.
    22. طباطبایی، سید محمدرضا(1393). اصل وفای به تعهدات و قراردادها؛ مقایسه حقوق بین‌الملل اسلامی و حقوق بین‌الملل معاصر. معرفت حقوقی، 6، 83-98.
    23. فقیه، یوسف. (1409ق). الاحوال الشخصیة فی فقه اهل البیت (ع). بیروت: دارالاضواء.
    24. قمی طباطبایی، محمدتقی. (1426). مبانی منهاج الصالحین. قم: منشورات قلم شرق.
    25. گنجی، منوچهر. (۱۳۴۸). حقوق بین‌الملل عمومی. تهران: کتابخانه مجلس.
    26. مجتهدی، محمدرضا. (۱۳۸۱). مطالعات حقوق بین‌الملل عمومی. تهران: فروزش.
    27. مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالانوار. قم: مؤسسه وفا.
    28. مشکینی، علی. (۱۳۶۷). اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها. قم: الهادی.
    29. مقتدر، هوشنگ. (۱۳۸۳). حقوق بین‌الملل عمومی. تهران: اداره نشر وزارت علوم خارجه.
    30. موسی‌زاده، رضا. (۱۳۸۳). بایسته‌های حقوق بین‌الملل عمومی. تهران: میزان.
    31. نراقی، احمد. (1408). عوائد الایام. قم: بصیرتی.
    32. والاس، ربکا. (۱۳۸۲). حقوق بین‌الملل. مترجم سید قاسم قاسمی، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی.