آسیب شناسی بهره گیری مجتهدان از قرآن کریم در اجتهاد

نوع مقاله : فراخوان مقالات مرجعیت قرآن در فقه و اجتهاد

نویسنده

دانشیار گروه فلسفه فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی؛ قم ، ایران

10.22034/jrj.2025.69551.2844

چکیده

قرآن همواره در علم فقه مرجعیت اصلی داشته و یکی از مهم‌ترین منابع آن به شمار می‌رود؛ اما گاهی اوقات به‌کارگیری آن با نقص‌ها و آسیب‌هایی همراه بوده است. در این اثر، تلاش شده تا برخی از مهم‌ترین آسیب‌ها در مرجعیت قرآن در اجتهاد به صورت فشرده بررسی شوند که عبارت‌اند از عدم استفاده از قرآن در احراز صدور روایت، عدم احاطۀ کامل به آیات قرآن، عدم استفاده از قرآن در احراز جهت صدور روایت، عدم استقصای کامل علت‌های احکام، عدم نسبت‌سنجی میان عناوین مذکور در روایات و عناوین ذکر شده در آیات، عدم استفادۀ کامل از صفات شارع، عدم بهره‌برداری کامل از مبانی انسان‌شناختی، عدم توجه به امور اعتقادی و اخلاقی، عدم تفکیک قضیۀ خارجیه و قضیۀ حقیقیه، عدم توجه به ارائۀ احکام در قالب مفاهیم کلی، عدم فهم روایات در پرتو آیات، عدول از ظاهر قرآن با ادله‌ای غیر مبین و... .

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Detrimental Aspects of the Jurists’ Use of the Qurʼān in Ijtihād

نویسنده [English]

  • Saeid Ziyaei Far
Department for Philosophy of Jurisprudence and Law, Islamic Sciences and Culture Academy
چکیده [English]

The Holy Qurʼān has always served as the primary authority in Islamic jurisprudence and is regarded as one of its most essential sources. However, its application in ijtihād has occasionally been marked by shortcomings and detrimental practices.
This study concisely examines some of the most significant deficiencies in the utilization of the Holy Qurʼān in ijtihād. These include: the failure to employ the Qurʼān in determining the authenticity of narrations (riwāyāt); incomplete coverage of Qurʼānic verses; neglect of the Qurʼān in assessing the contextual direction of narrations; insufficient investigation into the underlying reasons (ʿilal) for rulings (aḥkām); lack of comparative evaluation between the terminologies used in narrations and those in Qurʼānic verses; underutilization of the attributes of the Lawgiver (Shāri’); inadequate application of anthropological foundations; inattention to matters of belief and morality; failure to distinguish between literal (ẓāhir) and substantive (ḥaqīqī) propositions; neglect in presenting rulings as general principles; and interpreting narrations without due consideration of Qurʼānic verses. Additionally, the study addresses the problematic tendency to disregard the apparent meaning (ẓāhir) of the Qurʼān without substantiated evidence.
Keywords: Detrimental Effects, Qurʼān, Usage, Steps of Ijtihād

کلیدواژه‌ها [English]

  • Detrimental Effects
  • Qurʼān
  • Usage
  • Steps of Ijtihād

عنوان مقاله [العربیة]

استخدام الفقهاء للقرآن الکریم فی الاجتهاد... دراسة نقدیة

چکیده [العربیة]

لطالما کان القرآن الکریم المرجع الأساسی فی علم الفقه، ومصدراً هاماً من مصادره. إلا أنّ استخدامه فی علم الفقه قد یشوبه فی بعض الأحیان بعض الأخطاء والنواقص. یحاول هذا البحث تسلیط الضوء على أبرز هذه الآفات فی استخدام القرآن الکریم کمصدر للاجتهاد الفقهی، وذلک بشکل مختصر ومکثف، وهی:
عدمُ استخدام القرآن فی إحراز صدور الروایة، عدمُ الإحاطة الکاملة بآیات القرآن، عدمُ استخدام القرآن فی إحراز جهة صدور الروایة، عدمُ الاستقصاء الکامل لعلل الأحکام، عدمُ الموازنة بین العناوین المذکورة فی الروایات والعناوین المذکورة فی الآیات، عدمُ الاستخدام الکامل لصفات الشارع، عدمُ الاستخدام الکامل للمبانی الأنثروبولوجیة، عدمُ الانتباه الکامل للأمور الاعتقادیة والأخلاقیة، عدمُ التفریق بین القضیة الخارجیة والقضیة الحقیقیة، عدمُ الانتباه إلى تقدیم الأحکام فی شکل مفاهیم کلیة، عدمُ فهم الروایات فی ضوء الآیات، العدول عن ظاهر القرآن بأدلة غیر مبینة.... إلخ.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • دراسة الأخطاء
  • الاستخدام
  • القرآن
  • مراحل الاجتهاد
  1. *قرآن کریم

    1. ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. چاپ سوم، ریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز.
    2. اعرافی، علیرضا. (1387). فقه تربیتی. چاپ اول، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    3. انصاری، مرتضی. (1428ق). فرائد الاصول. چاپ اول، قم: مجمع الفکر الإسلامی.
    4. ایازی، سید محمد علی. (1380). فقه پژوهی قرآنی. چاپ اول، قم: بوستان کتاب.
    5. ایازی، سید محمد علی. (1386). ملاکات احکام و شیوه های استکشاف آن. چاپ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    6. ایروانى، باقر. (1427ق). دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی على المذهب الجعفری. چاپ دوم، قم: بی‌نا.
    7. بجنوردى، سید حسن. (1379). منتهى الأصول. تهران: مؤسسۀ چاپ و نشر عروج.
    8. بجنوردى، سید حسن. (1419ق). القواعد الفقهیة. چاپ اول، قم: نشر الهادی.
    9. بحرانى، یوسف. (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    10. بهاری، محمد رضا. (1389). آسیب‌شناسی روش شناختی اجتهاد پویا. کتاب نقد، شمارۀ 54، 45 -70.
    11. تبریزى، جواد. (1416ق). إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب. چاپ چهارم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
    12. توحیدى، محمد علی (1417ق) مصباح الفقاهه (تقریرات درس خارج فقه آیت الله خویى). قم: انصاریان.
    13. جمعى از پژوهشگران زیر نظر آیت الله سید محمود هاشمى شاهرودى. (1423‍ق). موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت:. چاپ اول، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت:.
    14. جوادی آملی، عبدالله. (1387). تفسیر تسنیم. چاپ هفتم، قم: انتشارات اسراء.
    15. جوادى آملى، عبدالله. (1378). ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت. تنظیم محمد محرابی، قم: انتشارات اسراء.
    16. حائرى یزدى، مرتضی. (1382). مبانی الاحکام فی اصول شرائع الاسلام. چاپ اول، قم: موسسۀ النشر الاسلامی.
    17. حائرى یزدى، مرتضى. (1418ق). کتاب الخمس. چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    18. حائرى، سید کاظم. (1415ق). القضاء فی الفقه الإسلامی. چاپ اول، قم: مجمع اندیشۀ اسلامى.
    19. حر عاملی، محمد. (1414ق). وسائل الشیعة الی تحصیل الشریعة. چاپ دوم، قم، مؤسسۀ آل البیت.
    20. خمینى، سید روح اللّه. (1415ق). المکاسب المحرمة. چاپ اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى; .
    21. خمینى، سید روح اللّه. (1421ق). کتاب البیع. چاپ اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى; .
    22. خمینی، سید مصطفی. (1418‏ق). تحریرات فی الأصول. تهران: موسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى; .
    23. خمینى، سید مصطفى. (1376). مستند تحریر الوسیلة. چاپ اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى; .
    24. خوئی، سید ابوالقاسم. (1408ق). البیان. چاپ پنجم، بیروت: دارالزهراء.
    25. دهخدا، علی اکبر. (1325). لغت‌نامه. تهران: مجلس شورای ملی.
    26. روحانى، سید صادق. (1412ق). فقه الصادق7. چاپ اول، قم: دار الکتاب و مدرسۀ امام صادق7.
    27. زجاج، ابراهیم. (1416ق). اعراب القرآن. چاپ سوم، قم: دار التفسیر.
    28. زرکشى، محمد. (1410ق). البرهان فى علوم القرآن. چاپ اول، بیروت: دار المعرفة.
    29. سبحانى، جعفر. (1420ق). الخمس فی الشریعة الإسلامیة الغراء. چاپ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق7.
    30. سبزواری، سید عبدالاعلی. (1417ق). تهذیب الأصول. بیروت: مؤسسة المنار.
    31. سبزوارى، سید عبدالاعلی. (1413‍ق). مهذّب الأحکام. چاپ چهارم، قم: مؤسسة المنار.
    32. سلمی، عز الدین. (1407ق). الإمام فی بیان أدلة الأحکام، تحقیق رضوان مختار بن غربیّة. بیروت: دار البشائر الإسلامیة.
    33. سیستانی، سید علی. (1414ق). قاعدۀ لا ضرر و لا ضرار. چاپ اول، بیروت: دار المورخ العربی.
    34. سیورى حلّى، مقداد. (1425ق). کنز العرفان فی فقه القرآن. چاپ اول، قم: مرتضوى.
    35. سیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر. (1421ق). الإتقان فی علوم القرآن. چاپ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی.
    36. شهابى، محمود. (1417ق). ادوار فقه. چاپ پنجم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
    37. شهید ثانی، زین‌الدین. (1419ق). مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الاسلام. چاپ اول، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.
    38. شیخ صدوق، محمد. (1404ق). عیون اخبار الرضا7. بیروت: موسسۀ الاعلمی للمطبوعات.
    39. شیخ صدوق، محمد. (1413ق). من لا یحضره الفقیه. چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامى‏.
    40. صافی اصفهانی، حسن. (1417ق). الهدایة فی الأصول (تقریرات درس آیت الله خوئی). چاپ اول، قم: مؤسسۀ فرهنگی صاحب الامرQ.
    41. صدر، سید محمد باقر. (1399ق). خلافه الانسان و شهاده الانبیا. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
    42. صدر، سید محمد باقر. (1408ق). بحوث فی شرح العروة الوثقى. چاپ دوم، قم: مجمع الشهید آیة الله الصدر العلمی.
    43. صیمرى، مفلح. (1420ق). غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام. چاپ اول، بیروت: دار الهادی.
    44. ضیائی‌فر، سعید. (1398). فلسفۀ علم فقه. چاپ دوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
    45. ضیائی‌فر، سعید. (1401). جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد. چاپ چهارم، قم: بوستان کتاب.
    46. ضیائی‌فر، سعید. (1402). مکتب‌های اصولی موجود و مطلوب. چاپ اول، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    47. طباطبایى، سید محمد حسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    48. طباطبایى، سید على. (1418ق). ریاض المسائل. چاپ اول، قم: مؤسسۀ آل البیت:.
    49. طوسى، محمد بن حسن. (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى. چاپ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی.
    50. طوسى، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    51. طوسى، محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط. چاپ سوم، تهران: المکتبة المرتضویة.
    52. طوسى، محمد بن حسن. (1407ق). الخلاف. چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    53. عاملى، سید جواد. (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة. چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
    54. علامه حلی، حسن. (1414ق). تذکرة الفقهاء. چاپ اول، قم: مؤسسۀ آل البیت: لاحیاء التراث.
    55. فیَّاض، محمد اسحاق. (1401ق). الأراضی - مجموعة دراسات و بحوث فقهیة إسلامیة. چاپ اول، قم: دار الکتاب.
    56. کاشف الغطاء، محمد حسین. (1426ق). الفردوس الأعلى. چاپ اول، قم: دار أنوار الهدى.
    57. کلینى، محمد. (1407ق). الکافی. چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
    58. مجلسى، محمد تقى. (1406ق). روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه. چاپ دوم، قم: مؤسسۀ فرهنگى اسلامى کوشانبور.
    59. مدنى کاشانى، رضا. (1409ق). تعلیقة شریفة على بحث الخیارات و الشروط. چاپ اول، کاشان: مکتبة آیة الله المدنی الکاشانی.
    60. مصباح یزدی، محمد تقی‌. (1373). معا‌رف‌ قرآن‌: خداشنا‌سی‌، کیها‌ن‌ شنا‌سی‌، انسا‌ن‌ شنا‌سی. قم: موسسۀ در راه‌ حق‌، 1373.
    61. مطهری، مرتضی. (1391). یادداشت­های استاد مطهری. چاپ سوم، تهران: صدرا.
    62. مطهری، مرتضی. (بی‌تا). انسان در قرآن. تهران: صدرا.
    63. مغنیه، محمد جواد. (1421ق). فقه الإمام الصادق7.چاپ دوم، قم: مؤسسۀ انصاریان.
    64. مکارم شیرازى، ناصر. (1428ق). حیله‌هاى شرعى و چاره‌جوئى‌هاى صحیح. چاپ دوم، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب7     
    65. منتظرى، حسینعلى. (1415ق). دراسات فی المکاسب المحرمة. قم: نشر تفکر.
    66. منتظرى، حسینعلى. (1429ق). حکومت دینى و حقوق انسان. قم: ارغوان دانش.
    67. مهریزی طرقی، مهدی. (1382). اجتهاد معاصر کفایت ها و کمبودها. مجلۀ آیین پژوهش، شمارۀ 83، 483-491.
    68. نجفى، محمد حسن. (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. چاپ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    69. نراقى، احمد. (1422ق). رسائل و مسائلش، چاپ اول، قم: کنگرۀ نراقیین ملا مهدى و ملا احمد.
    70. وحید بهبهانی، محمد باقر. (1424ق). مصابیح الظلام. چاپ اول، قم: مؤسسۀ علامه وحید بهبهانى.
    71. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود. (1417ق). بحوث فی علم الأصول (تقریرات درس آیت الله صدر). قم: مؤسسۀ دائرة المعارف الفقه الاسلامی.