دانشیار گروه فلسفه فقه و حقوق پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی؛ قم ، ایران
10.22034/jrj.2025.69325.2830
چکیده
تقدم یا عدم تقدم حق الناس بر حقّ اللّه، یکی از مباحث اصولی باب تزاحم است که دربارۀ تقدم حقّ اللّه بر حق الناس یا بالعکس پنج احتمال مطرح شده است: تقدم حقّ اللّه بر حق الناس به شکل موجبۀ کلیه، تقدم حق الناس بر حقّ اللّه به شکل موجبه کلیه، اصل اولی تقدم حقّ اللّه بر حق الناس، اصل اولی تقدم حق الناس بر حقّ اللّه و نبود قاعدۀ کلی و اصل اولی و مراجعه به ادله و شواهد در هر مورد. بحث کاملی در علم اصول دربارۀ این موضوع انجام نشده است. پرسش اصلی این است که کدام‌یک از این احتمالات موجه است؟ هدف مقاله نقد و بررسی علمی ادلۀ این احتمال ها به شیوه‌ای علمی است تا پس از اثبات، در فقه بهکار گرفته شود. به اعتقاد نگارنده، دلیل‌های معتبر احتمال چهارم را پشتیبانی می‌کند و تنها دیدگاه موجه است که این خود از نوآوری‌های این مقاله به شمار می‌آید. همچنین طرح دو احتمال سوم و چهارم و فراهم آوردن برخی ادله و تقریرها برای احتمال چهارم و نقد ادلۀ دیگر از دیگر نوآوری‌های مقاله است؛ اما دلیل‌های دیگر احتمال ها ، مخدوش است. یافتۀ اصلی مقاله این است که اصل اولی تقدم حق الناس بر حقّ اللّه است؛ بر اساس این اصل به غیر مواردی که دلیل معتبری بر اهمیت بیشتر خصوص یک حقّ اللّه وجود داشته باشد، هنگام تزاحم حق الناس و حقّ اللّه، اصل بر تقدم حق الناس بر حقّ اللّه است.
)