تأثیر تحولات اجتماعی بر متون فقه امامیه در دورة سلجوقیان

نوع مقاله : پژوهشی (داوری سریع)

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام قم. قم، ایران.

2 استادیار دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام قم، ایران. (نویسنده مسئول)

3 استادیار پژوهشکده اسلام تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. مشهد، ایران.

10.22034/jrj.2025.78145

چکیده

علم فقه، به‌عنوان یکی از شاخه‌های علوم اسلامی، بازتاب آموزه‌های اسلام در زمینهٔ احکام فردی و اجتماعی است و نحوهٔ پاسخ‌گویی نخبگان فقهی به پرسش‌های فردی و جمعی مسلمانان را در محدودهٔ تکالیف دینی نمایان می‌سازد. بی‌تردید این علم، تحت‌تأثیر تحولات اجتماعی هر عصر قرار دارد؛ چراکه در هر دوره، دگرگونی‌های اجتماعی منشأ پیدایش پرسش‌های نوین فقهی بوده‌اند که پاسخ‌های آن‌ها در متون فقهی انعکاس یافته است.
ازاین‌رو، برای دستیابی به درکی دقیق و صحیح از متون فقهی هر دوره، شناخت بستر و فضای اجتماعی حاکم بر زمان نگارش آن‌ها امری ضروری است. این شناخت، افزون بر درک بهتر شرایط حاکم بر ذهنیت نویسنده، ما را در کشف زوایای پنهان متن، نیت مؤلف از نگارش و نیز موضوعات ناپیدای مطرح‌شده در اثر یاری می‌دهد.
نوشتار حاضر در پی آن است که به این پرسش پاسخ دهد: تحولات اجتماعی عصر سلجوقیان چه تأثیری بر منابع فقهی امامیه داشته‌اند و نمود این تحولات در متون فقهی آن دوره چگونه قابل ردیابی است؟
دلیل انتخاب دورهٔ سلجوقیان برای بررسی این موضوع، به تحولات اجتماعی گسترده و تأثیرگذار این عصر بازمی‌گردد؛ تحولاتی که نخست باعث رکود و سپس زمینه‌ساز شکوفایی دوبارهٔ اجتهاد در فقه شیعه شدند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که این دوره یکی از مهم‌ترین ادوار اثرگذار بر سبک نگارش متون فقهی امامیه بوده است. گرچه در این دوره با کاهش منابع فقهی مواجه هستیم؛ اما همین شرایط متشنج، بستری برای ظهور برخی نوآوری‌ها فراهم کرد که آثار آن در قرون بعدی نیز در منابع فقهی برجای مانده است.
این نوشتار می‌کوشد با رویکردی توصیفی‌ - ‌تحلیلی و بر پایهٔ منابع کتابخانه‌ای، به بررسی این مسئله بپردازد و نقش تحولات اجتماعی را در شکل‌گیری دیدگاه‌های مؤلفان فقه امامیه و نیز تأثیر آن‌ها بر نگارش کتب شاخص فقهی این دوره تبیین کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The influence of social changes on the sources of Imami jurisprudence in the Seljuk period

نویسندگان [English]

  • Mohammad Sadeqian harat 1
  • Hossein Izadi 2
  • Alinaqi Ayazi 3
1 alksdj;la
2 baqer-ilolum-qom
3 civilisational islam research center
چکیده [English]

The science of jurisprudence, as one of the Islamic sciences, is the result of Islamic teachings in the field of individual and social rules and the type of response of jurisprudential elites to the questions of the individual and the Islamic society within the limits of religious duties. Undoubtedly, this science is affected by social developments; Because in every era, social developments have been the starting point for many new jurisprudential questions, the answers of which have been manifested in jurisprudential writings. In such a case, it is necessary to pay attention to the knowledge of the social atmosphere of writing the sources in order to achieve a correct understanding of jurisprudence writings in each period. This issue, in addition to a better understanding of the space in which the author breathed, also leads us to discover the unknown points of the text and the author's intention in writing, as well as the presentation of some unseen issues. The problem that this text pursues is to investigate the influence of the social developments of the Seljuq period on the sources of Imamiyyah jurisprudence and how to observe the invisible issues of these developments in the jurisprudence texts of this period.
The choice of the Seljuk period in the investigation of this matter also goes back to the important social developments of this era; Developments that caused stagnation and then the emergence of ijtihad in it. The findings of this study show that this period is one of the major periods that had an important impact on the type of writings of Imami jurisprudence and despite the reduction of sources, it caused some innovations due to these tensions, which left its effect on jurisprudence sources in the following centuries. This article aims to investigate this issue through a descriptive and analytical method and based on library documents, and examines the role and impact of social developments on the views of the authors of the sources of Imamiyyah jurisprudence and then the landmark jurisprudential books of this period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sources of Imami jurisprudence
  • Seljuqian
  • Al-Kafi
  • Al-Marasim
  • Jawahar Fiqh

در دست اقدام است...

  1. ابن اثیر، مبارک بن محمد. (1386ق). الکامل. بیروت: دارصادر.
  2. ابن براج، عبدالعزیز. (1411ق). جواهر الفقه. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  3. ابن جوزی. (1412ق). المنتظم. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  4. ابن زهره، حمزه بن علی. (1417ق). غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع. قم: موسسۀ امام صادق7.
  5. ابن طاووس، رضی‌الدین علی. (۱۴۲۹ق). أجوبة مسائل و رسائل فی مختلف فنون المعرفة، تحقیق: سید محمدمهدی موسوی خرسان. قم: ‌دلیل ما.
  6. ابن منظور، محمد بن مکرم. (1956م). لسان العرب. بیروت: دارالصادر.
  7. اصفهانی، عماد الدین. (1356). تاریخ دولت آل سلجوق. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  8. اقبال آشتیانی، عباس. (۱۳۸۰). تاریخ ایران بعد از اسلام. تهران: نامک.
  9. امین، سید محسن. (1403ق). اعیان الشیعه. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
  10. امین عاملی، محسن. (1408ق). مستدرکات اعیان الشیعه. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
  11. باغستانی، محمد. (1397). «تأثیر سبک مدیریتی نظامیه ها در عصر خواجه نظام الملک بر جریانهای مدیریتی حاکم بر علم در تمدن اسلامی»، تاریخ فرهنگ. شمارۀ 101، 27-44.
  12. باغستانی، محمد. (1401). بافتار کوشش های شیعی در استمرار تمدن اسلامی در دورۀ مغول. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  13. الجابری، علی حسین. (1977م). الفکر السلفى عند الشیعة الاثناعشریة. بیروت: منشورات عویدات.
  14. جعفری، عبدالسلام کاظم. (۱۴۲۸ق). هدایة الطالب إلی مصادر کتاب المکاسب. قم: مرکز فقه الأئمة الأطهار:.
  15. حاتمی، امیرحسین. (1398). «کاربست روش شناسی اسکینر در تفسیر متون تاریخ نگاری و تاریخ اندیشۀ ایرانی – اسلامی». مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی. شمارۀ 45. 29-54.
  16. حر عاملی، محمدبن حسن. (بی­تا). امل‌الآمل فی علماء جبل عامل. بغداد: مکتبه الاندلس.
  17. حلبی، تقی بن نجم (ابوالصلاح). (بی‌تا). الکافی فی الفقه، اصفهان: کتابخانۀ امیرالمومنین7.
  18. حلی، ابن ادریس. (1410ق). السرائر. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  19. حلی، ابوالقاسم نجم الدین (محقق حلی). (1407ق). المعتبر فی شرح المختصر، تحقیق: محمد علی حیدری. قم: موسسۀ سیدالشهدا7.
  20. حلی، حسن بن یوسف (علامه حلی). (1413ق). مختلف الشیعه. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  21. حموی، یاقوت بن عبدالله. (1381). معجم الادباء. تهران: سروش.
  22. حموی، یاقوت بن عبدالله. (1380). معجم البلدان.  تهران: سازمان میراث فرهنگی.
  23. خالقی، علی. (1392). «تحلیلی بر تفکر سیاسی فقهای شیعه در عصر ایلخانان»، سیاست متعالیه. شمارۀ 3، 99-120.
  24. خوانساری، محمدباقر. (۱۳۹۰). روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات. قم: اسماعیلیان.
  25. رازی قزوینی، عبدالجلیل. (1358). النقض، معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض فضائح الروافض. تهران: چاپخانه زر.
  26. راوندی، قطب الدین. (1405ق). فقه القرآن. قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشی.
  27. ربانی، محمد حسن. (1386). فقه و فقهای امامیه در گذر زمان. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
  28. رضازاده مقدم، عباس. (1389). «خواجه نظام الملک و شیعیان». فصلنامۀ تخصصی فقه و تاریخ تمدن. شمارۀ 25، 9-39.
  29. سبحانی تبریزی، جعفر. (۱۴۱۹ق). تذکرة الأعیان. قم: موسسۀ امام صادق7.
  30. ستار زاده، ملیحه. (۱۳۸۴). سلجوقیان. تهران: سمت.
  31. سرافراز، عباس. (1394). «نقش وزاری شیعی در دورۀ سلجوقیان ایران و عراق». فصلنامۀ تاریخ اسلام و ایران. شمارۀ 115، 83-113.
  32. سلار دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز. (1404ق). المراسم فی الفقه الامامی. قم: منشورات الحرمین.
  33. صدر، سید محمدباقر. (1379). المعالم الجدیده. قم: کنگرۀ شهید صدر.
  34. طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم. (۱۴۱۵ق). سؤال و جواب، گردآوری رضا استادی و سید مصطفی محقق داماد، تحقیق محمود مدنی بجستانی و سید حسن وحدتی شبیری. تهران: مرکز نشر العلوم الإسلامی.
  35. عاملی، زین الدین بن علی (شهید ثانی). (1408ق). الرعایه. قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی.
  36. عاملی، محمد بن مکی (شهید اول). (1371). البیان، تحقیق: محمد الحسون. قم: محمد الحسون.
  37. عاملی، محمد بن مکی (شهید اول). (1377). ذکری الشیعه. قم: موسسۀ آل البیت:.
  38. عاملی، محمد بن مکی (شهید اول). (1400ق). القواعد و الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیه. قم: کتابفروشی مفید.
  39. عاملی، محمد بن مکی (شهید اول). (1417ق). الدروس‌ الشرعیه فی فقه الامامیه. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  40. فاضل‌ مقداد، مقداد بن عبدالله. (1404ق). التنقیح‌ الرائع‌ لمختصر الشرائع. قم: کتابخانۀ آیت الله مرعشی نجفی.
  41. گرجی، ابوالقاسم. (1395). تاریخ فقه و فقها. تهران: سمت.
  42. گریوانی، خلیل. (1388). «همراه با دانشنامۀ آثار فقهی شیعه، فقه القرآن راوندی»، فقه اهل بیت:. شمارۀ 58 و 59. 325-342.
  43. مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۳ق). بحار الانوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  44. منظور الاجداد، سید محمد حسین. (1383). «قدرت سیاسی امامیه در دورۀ سلطنت سلجوقیان»، فصلنامۀ تاریخ اسلام. شمارۀ 18. 37-54.
  45. نخجوانی، هندوشاه بن سنجر. (1357). تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزرای آنها، تصحیح: عباس اقبال آشتیانی. تهران: طهوری.
  46. نظام الملک، حسن بن علی. (1378). سیر الملوک (سیاست نامه). چاپ چهارم. تهران: علمی فرهنگی.