اعتبار سنجی تراکم ظنون در فرایند استنباط

نوع مقاله : پژوهشی (داوری عادی)

نویسنده

استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قم

چکیده

بر اساس دیدگاه غالب در بین اصولی‌ها مواد قابل استناد در فرایند استنباط منحصر در ادله قطعی و برخی از ظنون است که حجیتشان به دلیل خاص اثبات شده است و سایر ظنون تنها می‌توانند نقش مؤید را در فرایند استنباط ایفا کنند و هرگز دلیل مستقل محسوب نمی‌شوند. در این نوشتار با روش تحلیلی- اجتهادی نشان داده می‌شود حتی با عدم پذیرش دلیل انسداد، استفاده از ظنون ضعیف، در فرایند استنباط امکان‌پذیر است و در آثار بزرگانی چون شیخ انصاری عملیاتی شده است. فرضیه تحقیق آن است که تراکم ظنونِ ضعیف، مرتبه‌ بالاتری از معرفت را ایجاد می‌کند که به لحاظ فقهی و اصولی حجت است. البته اثبات این راه میانه، متوقف بر پاسخ به دو پرسش اساسی است. اول آنکه آیا به لحاظ معرفت‌شناختی امکان شکل‌گیری یک معرفت با درجه تصدیق بالا از تراکم معرفت‌های با درجه تصدیق پایین وجود دارد؟ دوم آنکه آیا چنین معرفتی حجیت دارد؟ نتیجه تحقیق حاکی از آن است که در استنباط مبتنی بر تراکم ظنون، امکان شکل‌گیری معرفت در سه سطح قطع، اطمینان و ظن هم­تراز با ظنون خاص وجود دارد. با توجه به حجیت ذاتی قطع و حجیت عرفی اطمینان، در صورتی که تراکم ظنون سبب حصول قطع یا اطمینان گردد، نتیجه استنباط معتبر خواهد بود؛ اما اگر حاصل تراکم ظنون، ظن هم‌تراز با ظنون خاص باشد، اعتبار چنین ظنی بر مبنای مشهور فقها محلّ تأمل است. در صورت اثبات اعتبار تراکم ظنون، نقش آن در اسلامی‌سازی علوم انسانی بی‌بدیل خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Validating Suspicion Density in the Process of Inference

نویسنده [English]

  • Mahdi Khatibi
Imam Khomeini Educational Research Institute
چکیده [English]

According to the majority of viewpoints by Osuli scholars, the citable cases in the process of deduction is confined to unimpeachable evidences and  is limited to referring the suspicions whose density is not confirmed due to specific reasons; thus, other suspicions could play an affirmative role which are not considered as an independent reason.  Deploying an analytical-deductive method, the current research is to substantiate that referring to weak suspicions is possible in the process of deduction even by not accepting the closure reason, and this trend is observed in the works of scholars such as Shaikh-e Ansāri. The hypothesis of this research is that the density of weak suspicions determines a higher degree of knowledge which is regarded as authority according to jurisprudence and Osul. However, proving this moderate claim depends on responding two basic questions; the first one is that ontologically, is it possible to form knowledge with a high degree of affirmation using the low degree density knowledge? The second question is that does such knowledge enjoy authority? This research concludes that knowledge could be formed in three ranks of certainty, assurance and suspicion aligned with specific suspicion. Due to the natural authority of certainty and customary authority of assurance, if the suspicion density ends in reaching certainty and assurance, the result of deduction is valid, but if the outcome of suspicion density ends in a kind of suspicion aligned with specific suspicions, the validity of such a suspicion is doubtable according to the majority of jurisprudents.  Given the validity of suspicion density is proved, its contribution to Islamizing human sciences would be of paramount significance.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Suspicion density
  • accumulation of indications
  • jurisprudential deduction
  • week suspicion authority
  • deduction
  1. آخوند، محمدکاظم‏، (1409)‏، کفایة الاصول، چاپ اول‏، قم: موسسة آل البیت:.
  2. آشتیانى، محمدحسن بن جعفر، (1429)، ‏بحر الفوائد فى شرح الفرائد(طبع جدید)، چاپ اول، ‏بیروت‏: مؤسسة التاریخ العربی.
  3. ابن­ فارس، احمد بن زکریا، (1404)، معجم مقائیس اللغة، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم،
  4. انصاری، مرتضى، (1415)، کتاب المکاسب، چاپ اول، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
  5. انصارى، مرتضى، (1428)، فرائد الاصول، چاپ نهم، قم: مجمع الفکر.
  6. انصارى، مرتضى، (1383ش)، ‏مطارح الأنظار( طبع جدید)، تقریرات کلانترى، ابوالقاسم، چاپ دوم، ‏قم‏: مجمع الفکر الاسلامی.
  7. بجنوردى، سیدحسن، ‌ (1419)، القواعد الفقهیة، چاپ اول، قم: نشر الهادی.
  8. بروجردى، حسین، (1417). تقریرات فی أصول الفقه، چاپ اول، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
  9. تبریزى، موسى بن جعفر، (1369)، أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، چاپ اول، قم: کتبی نجفی.
  10. التهانوى، محمد على، (1996م)‏‏، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم‏، چاپ اول،‏ بیروت:‏ مکتبة لبنان ناشرون.‏
  11. جوهرى، اسماعیل بن حماد، (1410)، الصحاح ـ تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ اول، لبنان: دار العلم للملایین.
  12. حسین­زاده، محمد، (1393)، مبانی معرفت‌شناختی علوم انسانی در اندیشه اسلامی، چاپ‌اول، قم: مؤسسه امام‌خمینی1.
  13. حسینى شاهرودى، سیدمحمود، (1385)، نتائج الأفکار فی الأصول، چاپ اول، قم: نشر آل‌مرتضی.
  14. حکمت‌نیا، محمود، (1385)، «مذاق شرع در کیفیت و اعتبار»، حقوق اسلامی، تابستان 1385، ش9، صفحه9-28.
  15. حکیم، سیدمحسن، (1416)، مستمسک العروة الوثقى، چاپ اول، قم: مؤسسة دار التفسیر.
  16. خسروپناه، عبد الحسین، (1383)، «منطق استقراء از دیدگاه شهید صدر»، مجله ذهن، تابستان 1383، ش 18.
  17. خمینى، سیدروح الله، (1415)،  المکاسب المحرمة، چاپ اول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1.
  18. خمینى، سیدروح الله، (1420)،‏ معتمد الاصول، تقریرات فاضل لنکرانى، چاپ اول‏، تهران‏: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‏1.
  19. خوانسارى، آقا حسین، مشارق الشموس فی شرح الدروس، نرم افزار جامع فقه اهل بیت2.
  20. خویى، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهة (المکاسب)، نرم افزار جامع فقه اهل بیت2.
  21. دلبری، سیدعلی، (1388)، «شیوه های احراز وثاقت راویان»، آموزه‌های فقهی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ش3، زمستان1388.
  22. راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد، (1412)، مفردات ألفاظ القرآن، چاپ اول، لبنان ـ سوریه: دار العلم - الدار الشامیة.
  23. ربانی‌بیرجندی، محمدحسن، (1378)، «وثوق صدوری و وثوق سندی و دیدگاه‌ها»، کاوشی نو در فقه، بهار و تابستان 1378، ش19و20.
  24. سبحانى، جعفر، (1415)، الرسائل الاربع (قواعد اصولیة و فقهیة)، چاپ اول، قم: مؤسسه امام صادق7.
  25. سبحانى، جعفر، (1424)، إرشاد العقول الى مباحث الاصول‏، چاپ اول‏، قم‏: تقریرات حاج عاملى محمد حسین‏، مؤسسه امام صادق(7).
  26. سبزوارى، سیدعبدالأعلى، (1413)، مهذّب الأحکام، چاپ چهارم، قم: مؤسسه المنارـ دفتر معظم‌له.
  27. سیستانى، سیدعلى،(1414)، ‏الرافد فی علم الأصول،‏ تقریرات قطیفى، منیر، چاپ اول،‏ قم:‏ لیتوگرافی حمید.
  28. صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، (1414)، المحیط فی اللغة، چاپ اول، بیروت: عالم الکتاب.
  29. صدر المتألهین، (1981م)‏، ‏الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، چاپ سوم‏، بیروت: ‏دار احیاء التراث‏
  30. صدر، سیدمحمدباقر، (1417)، بحوث فی علم الأصول، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، چاپ سوم، قم.
  31. صدر، سیدمحمدباقر، (1421)، دروس فی علم الاصول ـ الحلقة الثالثة، چاپ اول، قم: مرکز الابحاث والدراسات التخصّصیّة للشهید الصدر.
  32. صدر، سیدمحمدباقر، (1424)، الاسس‌المنطقیة ‌للاستقراء، چاپ اول، قم: مرکز الابحاث والدراسات التخصّصیّة للشهید الصدر.
  33. طریحى، فخر الدین، (1416)، مجمع البحرین، کتابفروشى مرتضوى، چاپ سوم، تهران.
  34. طوسى، محمد بن حسن، (1407)، تهذیبالاحکام، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
  35. عاملى، بهاء‌الدین، محمد بن حسین، (1414)، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین مع تعلیقات الخواجوئى، چاپ دوم، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة.
  36. عاملى، سیدجواد، (1419)، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة (الحدیثة)، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  37. عثمان، محمود حامد، (1423)،  القاموس المبین فی إصطلاحات الأصولیین، چاپ اول، ریاض.
  38. عراقى ضیاء الدین- نائینى، محمدحسین، (1380)، ‏الاصول، چاپ اول‏، تقریرات نجم­آبادى، ابوالفضل‏، قم‏: مؤسسه آیة‌الله‌العظمی البروجردی‏.
  39. عراقى، آقاضیاء‌الدین، (1414) ، شرح تبصرة المتعلمین، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  40. عندلیب، محمد، ستوده، حمید، «مذاق شریعت، جستاری در اعتبارسنجی و کارآمدی»، فقه اهل بیت، سال 18، ش 70-71، ص106-141.
  41. فیومى، احمد بن محمد مقرى، (بی‌تا)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ اول، قم: منشورات دار الرضی.
  42. کاشف‌الغطاء، جعفر، (بی­تا)،‌ کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء (الحدیثة)، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‌.
  43. کرکى عاملى، حسین بن شهاب الدین،(1396)، الاجتهاد و التقلید (هدایة الابرار إلى طریق الائمة الاطهار:)، چاپ اول، نجف: رئوف‎ جمال الدین، حیّ­ المعلمین‌.
  44. لنکرانى، محمد فاضل موحدى، القواعد الفقهیة، نرم افزار جامع فقه اهل‌بیت2.
  45. مجاهد، سیدمحمد، (1296)، مفاتیح الاصول، قم، چاپ اول، قم: مؤسسه آل‌البیت:.
  46. مجاهد، سید محمد، (بی‌تا)، کتاب المناهل، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت :.
  47. محقق حلى، جعفر بن حسن،(1423) ، معارج الاصول، چاپ اول، لندن: موسسه امام علی7.
  48. مراغى، سیدمیرعبد الفتاح، (1417)،  العناوین الفقهیة، چاپ اول، دفتر انتشارات اسلامى.
  49. مصباح یزدی، محمد تقی، (1405)، تعلیقة علی النهایة، چاپ اول، قم: موسسه در راه‌حق.
  50. مصباح، مجتبی، (1390)،  احتمال معرفت­شناختی، چاپ اول، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی.
  51. مکارم شیرازى، ناصر، (1426)، أنوارالفقاهة، چاپ‌اول، قم: مدرسة الامام علی‌بن‌أبی‌طالب 7.
  52. منتظرى، حسینعلى، (1409)،  دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، چاپ دوم، قم: نشر تفکر.
  53. الموسوی، سید علی­عباس، (1424) «الاستقراء الفقهی و دوره فی عملیة الاجتهاد»، مجلة فقه أهل البیت‌: (بالعربیة)، ش29 صص129-154 .
  54. میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن، (1378)،  قوانین الأصول(طبع قدیم)، چاپ دوم،‏ تهران:‏ مکتبة العلمیة الاسلامیة.
  55. نائینى، محمد حسین، (1352)، أجود التقریرات، چاپ اول، قم: نشر عرفان.
  56. نجفی، محمدحسن، (بی‌تا)‌، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام‌، چاپ هفتم‌، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
  57. نجفى، کاشف الغطاء، احمد بن‌على‌بن‌محمدرضا، (1423)، سفینة النجاة و مشکاة الهدى و مصباح السعادات، چاپ اول، نجف: مؤسسه کاشف الغطاء.
  58. نراقى، احمد، (1415)، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت:.
  59. نراقى، احمد، (1417)، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، چاپ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
  60. هدایی، علیرضا، حمیدی، محمد رضا، (1396)، «ماهیت قطع از حیث معرفت شناختی و ضرورت تدوین مطالب اصولی بر مبنای آن»، فقه و اصول، سال چهل و نهم، شماره ۱، شمارۀ پیاپی ١٠٨، صص١٣١- ۱۵۳ ، بهار ١٣٩٦.