روش‌شناسی اجتهاد در مسائل نوپدید

نوع مقاله : مقالات فراخوان روش شناسی علوم اسلامی

نویسنده

استادیار دانشگاه بین‌المللی المصطفی و مدرس خارج حوزه: mahmoodiakbar24@gmail.com

چکیده

روش‌شناسی شاخه‌ای از فلسفه دانش است که به بررسی اموری می‌پردازد که در شناخت روش یک علم کارایی دارند و در آن از مبانی، بایسته‌ها، روش‌ها، منبع‌ها و آسیب‌های تحقیق بحث می‌شود. اجتهاد به‌معنای عملیات یا ملکه استنباط احکام شرعی از ادله آن است. مسئله نوپدید موضوعی است جدید که حکم شرعی آن در نصوص دینی یافت نشود. نیافتن حکم شرعی به‌ دو دلیل می‌تواند باشد: موضوع در زمان صدور نصوص وجود نداشته تا حکمی برای آن صادر شود؛ یا موضوع در زمان صدور نصوص وجود داشته، ولی خصوصیات، شرایط و قیود آن در عصر حاضر عوض شده که مقتضی حکم جدیدی است. اجتهاد در این مسائل مبتنی بر وجود حکم برای همه مسائل، انفتاح باب اجتهاد و رجوع ادله مسائل نوپدید به ادله سه‌گانه است که در آن باید به مبانی فقهی پای‌بند بود و شناخت دقیقی از موضوع داشت و به شرایط مکانی و زمانی توجه کرد. لزوم ارتقا از فقه موجود و مکشوف به فقه مطلوب، ارتقا از فقه منفعل به فقه طراح، رویکرد اجتماعی در اجتهاد، نگاه جامع در اجتهاد، تخصصی‌کردن مباحث فقه و ارتقا از موضوع‌شناسی سنتی به موضوع‌شناسی علمی از بایسته‌های اجتهاد در این مسائل است. برای اجتهاد در آن‌ها به دو دسته ادله اجتهادی و فقاهتی تمسک می‌شود. ادله اجتهادی شامل ضروریات اسلام، حکم عقل، سیره عقلاء، عمومات و اطلاقات، قواعد اصولی، قواعد فقهی، تنقیح‌ مناط، قیاس منصوص‌ العله، قیاس اولویت، الغای خصوصیت، عرف، راهبردهای کلان فقه و مصلحت است. ادله فقاهتی شامل استصحاب، برائت، تخییر و احتیاط است. اشتباه در شناخت موضوع، تطبیق نادرست عمومات و اطلاقات بر مسئله، لغزش در تشخیص مصالح و مفاسد در مسئله، سقوط در التقاط، تحمیل بر شریعت، تناقض‌گویی و افتادن در دام عصری‌گرایی از آسیب‌های اجتهاد در این مسائل است. این مقاله به بررسی روش‌شناسی اجتهاد در مسائل نوپدید با روش توصیفی تحلیلی و اسناد کتابخانه‌ای می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating the Methodology of Ijtihād in New Issues

نویسنده [English]

  • Akbar Mahmoudi
Assistant Professor of Al- Musstafa International University & Teacher in Seminary School of Qom. Qom- Iran
چکیده [English]

Methodology is a branch of the philosophy of knowledge that deals with issues that are useful in understanding the methodology of a science and discusses research methods, sources, tools and disadvantages. Ijtihād means action or the faculty of deduction of religious rulings from its proofs. The new issue is a subject that is new and whose religious edict is not to be found in religious texts.. There are two reasons for not finding a Sharʿī verdict regarding a new issue: 1- There was no issue at the time of issuance of transmitted traditions; 2- There were issues at the time of issuance, but its features, conditions, and limitations were changed in the present time, which requires a new injunction. Ijtihād in these issues is based on the existence of edict for all the issues, expansion of ijtihad, and refereeing the proof of new issue to the trinary sources (i.e. The Quran, Transmitted traditions and Reason), in which one must adhere to jurisprudential principles and have a thorough understanding of the subject and consider spatial and temporal conditions.  There are two types of proofs to deduce the edict: Ijtihādī and Fiqāhati proofs. The Ijtihādī proofs include the Necessities of Islam, Wisdom, Custom of wise (Sīrat al-ʿUqalāʾ), Generalities and Absoluteness, Uṣūlī rules, Jurisprudential rules, Modification (Tanqīḥ al-Mināṭ) , Motive-indicated analogy (Qīyās Manṣuṣ al-ʿIllah), Prioritized analogy (Qīyās al-Awlawīyyah), Abolition of peculiarity (Ilghāʾ al-Khuṣūṣīyyah), Custom (al-ʿUrf), Macro-jurisprudence strategies and expediency. Jurisprudential proofs include the Principle of continuity (al-Istiṣḥāb), the Principle of exemption (Aṣālat al-Barāʾah), the Principle of choice (Aṣālat al-Takhyyīr) , and the Principle of precaution (Aṣālat al-Iḥtīyāṭ). Developing from current jurisprudence to ideal, promotion from passive Jurisprudence to active, having social approach in Ijtihād, havinga comprehensive look in Ijtihād, specializing the discussions of Fiqh and to promote from traditional subjectology to the scientific, are the necessities of Ijtihād in new issues. There are numerous damages in deducing new issues, such as inaccuracies in understanding the subject, incorrect matching of Generalities and Absoluteness to the issue, slip in identifying the Interests and spoilers of the issue, mixing different issues, Impose on Shariʿah, contrariety and landing in the trap of modernism.  This article examines the methodology of Ijtihād in new issues through analytical descriptive research method and library documents.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Methodology of Jurisprudence
  • Emerging Issues
  • New Issues

عنوان مقاله [العربیة]

منهجیة الاجتهاد فی المسائل المستحدثة

چکیده [العربیة]

تعدّ المنهجیة من فروع فلسفة العلم، والتی تبحث فی أمور مفیدة ومؤثرة فی معرفة منهج علمٍ ما، ویبحث فیها عن أساسیات ومتطلبات وطرق ومصادر ونواقص البحث. والاجتهاد ملکة یقتدر بها على استنباط الأحکام الشرعیة من أدلتها، وتُعرّف القضیة المستحدثة بأنها موضوع جدید لم یتم العثور على حکمه الشرعی فی النصوص الدینیة، ویمکن أن یکون عدم العثور على الحکم لسببین: عدم وجود الموضوع فی عصر صدور النصوص حتى یصدر حکم له، أو أنّه کان موجودا؛ ولکن تغیرت خصائصه وشروطه وقیوده فی العصر الحالی، الأمر الذی یتطلب حکما جدیدا. ففی هذه القضایا یکون الاجتهاد قائما على الأمور التالیة: القول بوجود حکم لجمیع القضایا، وفتح باب الاجتهاد والرجوع الى أدلة المسائل المستحدثة إلى الأدلة الثلاثة والتی یتطلب الالتزام بالمبانی الفقهیة والتعرف الدقیق على الموضوع والالتفات إلى الظروف المکانیة والزمانیة.

یمکن أن نعد الموارد التالیة کمتطلبات للاجتهاد فی هذه المسائل، وهی: ضرورة الارتقاء من الفقه القائم إلى الفقه المطلوب، الارتقاء من الفقه المنفعل إلى الفقه الفعّال والمبادر، الاتجاه الاجتماعی فی الاجتهاد، الرؤیة الشاملة فی الاجتهاد، ضرورة تخصص المباحث الفقهیة، الارتقاء من الأسلوب التقلیدی إلى الأسلوب العلمی فی تحدید المواضیع.

وفی الاجتهاد یتم التمسک بفئتین من الأدلة الاجتهادیة والفقاهتیة:

تشمل الأدلة الاجتهادیة ما یلی:

ضروریات الإسلام – حکم العقل – سیرة العقلاء-العمومات والإطلاقات – القواعد الأصولیة – القواعد الفقهیة – تنقیح المناط – القیاس المنصوص العلة – قیاس الأولویة – إلغاء الخصوصیة – العرف – الاستراتیجیات العامة للفقه _ المصلحة.

وتشمل الأدلة الفقاهتیة ما یلی: الاستصحاب – البراءة – التخییر – الاحتیاط.

آفات الاجتهاد فی هذه المسائل: الخطأ فی التعرف على الموضوع، التطبیق غیر الصحیح للعمومیات والاطلاقات على المسألة، الخطأ فی تحدید المصالح والمفاسد فی المسألة، الوقوع فی الانتقائیة، الفرض على الشریعة، التناقض والوقوع فی فخ العصریة (الحداثة).

تتناول هذه المقالة منهجیة الاجتهاد فی القضایا المستحدثة وفق المنهج الوصفی التحلیلی واعتمادا على المصادر المکتبیة.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • منهجیة الفقه
  • المسائل المستحدثة
  • ‌ مسائل المستحدثة
  1.  * قرآن‌کریم.

    1. احسانی‌فر، احمد، (1396)، تحلیل فقهی فتوای رهبری مبنی بر حرمت استفاده از سلاح هسته‌ای در پرتو نظریه تابعیت، مجله ‌حکومت اسلامی، قم: دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری.
    2. ازکیا، مصطفی و دربان، علی‌رضا، (1382)، روش‌های کاربردی تحقیق، تهران: نشر کیهان.
    3. أسعدی، محمد، (1418ق)، الموجز فی‌ أصول ‌الفقه، قاهره: دارالسلام.
    4. اسماعیلی، اسماعیل، (1374)، موارد وجوب‌ خمس و زکات، مجله فقه، شماره 3، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    5. اصفهانی، سیدابوالحسن، (1422ق)، وسیلة ‌النجاه، قم: مؤسسه ‌تنظیم و نشر آثار امام خمینی;.
    6. اکبری، بهمن، (1394)، تحلیل متن و فرامتن فتوای مقام ‌معظم رهبری در تحریم سلاح کشتار جمعی، مجله ‌مطالعات روابط فرهنگی بین‌المللی، شماره 2، قم: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.
    7. اکبری، صابر، (1393)، تبارشناسی جریان التقاط در مطالعات تفسیری معاصر ایران، مجله ‌مطالعات تفسیری، قم: دانشگاه معارف اسلامی.
    8. امامی، سید حسن، (1393)، حقوق مدنی، تهران: انتشارات ‌اسلامیه.
    9. امامی، عبدالسلام، صابری، حسین و قبولی، سید محمدتقی، (1394)، انسداد و انفتاح باب ‌اجتهاد در اندیشه‌های فقهی اهل‌سنت، مجله ‌آموزه‌های فقه مدنی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی. 
    10. امامی، مسعود، (1384)، روشنفکران دینی و مدنیزاسیون فقه (2)، بهار 1384، مجله ‌فقه اهل‌بیت.
    11. انصاری، مرتضی، (1420ق)، فرائد الأصول، قم: مجمع‌ الفکر الإسلامی.
    12. انصاری، مرتضی، (1424ق)، کتاب‌ المکاسب، قم: مجمع ‌الفکر الإسلامی.
    13. انوری، حسن، (1381)، فرهنگ ‌بزرگ سخن، تهران: نشر سخن.
    14. ایزدهی، سید سجاد، (1389)، نوگرایی در فقه ‌شیعه، شماره بهار 89، مجله ‌کتاب ‌نقد.
    15. بحرانی، محمد، (1432ق)، المعجم ‌الأصولی، بیروت: مؤسسة التاریخ ‌العربی.
    16. بحرانی، یوسف، (1405ـ1409ق)، الحدائق الناضره، قم: دفتر انتشارات‌اسلامی.
    17. بغدادی، یوسف، (1415ق)، الإیضاح، قاهره: مکتبة ‌مدبولی.
    18. بهاری، محمدرضا، (1389)، آسیب‌شناسی روش‌شناختی اجتهاد پویا، مجله‌ کتاب ‌نقد، شماره بهار 89، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    19. بهایی، محمد، (1425ق)، زبدةالأصول، قم: دارالبشیر.
    20. تمیمی، نعمان، (1414ق)، شرح‌الأخبار، قم:دفتر انتشارات ‌اسلامی.
    21. تونی، عبدالله، (1412ق)، الوافیه، قم:مجمع‌الفکر.
    22. جعفری، محمدجعفر، (1382)، مکتب‌های حقوقی در حقوق اسلام، تهران: گنج‌دانش.
    23. جوادی، عبدالله، (1368)، ولایت ‌فقیه، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء.
    24. جوهری، اسماعیل، (1428ق)، الصحاح، بیروت: دار المعرفه.
    25. حسن‌زاده، حسین، (1381)، رابطه اجتهاد و مسأله تعدد قرائت‌ها از دین، مجله ‌قبسات، بهار 81، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    26. حسینی، سید احمدرضا، (1380)، نگاهی اجمالی به‌ دلایل حرمت ‌استعمال مواد مخدر، مجله رواق‌ اندیشه، شماره مهر و آبان 80، تهران: سازمان صدا و سیما.
    27. حسینی، سید محمدجواد، (1418ق)، مفتاح ‌الکرامه، قم: دارالتراث.
    28. حق‌پناه، رضا، (1381)،گستره فقه و لزوم تخصصی ‌شدن ‌آن، مجله ‌پژوهش‌های اجتماعی ‌اسلامی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
    29. حکیم، سید محمدتقی، (1979م)، الأصول ‌العامة للفقه المقارن، قم: مؤسسه آل‌البیت:.
    30. حلی، احمد، (1407ق)، المهذّب ‌البارع، قم: دفتر انتشارات ‌اسلامی.
    31. حلی، جعفر، (1403ق)، شرائع ‌الإسلام، بیروت: دارالأضواء.
    32. حلی، جعفر، (1403ق)، معارج ‌الأصول، قم: مؤسسه آل‌البیت:.
    33. حلی، حسن، (1414ـ 1433ق)، تذکرة الفقهاء، قم: مؤسسه آل‌البیت:.
    34. حلی، حسن، (1427ق)، کشف ‌المراد، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    35. حلی، حسن، (1406ق)، مبادی ‌الوصول، بیروت: دارالأضواء.
    36. حمیری، عبدالله، (1413ق)، قرب‌ الإسناد، قم: مؤسسه آل‌النبی:.
    37. حمیری، نشوان، (1378ق)، شمس‌ العلوم، دمشق: دارالفکر المعاصر/بیروت: دارالفکر.
    38. حیدری، سید علی‌نقی، (1412ق)، أصول ‌الإستنباط، قم: مرکز مدیریت ‌حوزه علمیه قم.
    39. خادمی، نورالدین، (1421ق)، علم ‌المقاصد الشرعیه، ریاض: مکتبة ‌العبیکان.
    40. خاکی، غلام‌رضا، (1386)، روش ‌تحقیق بارویکرد به ‌پایان‌نامه‌نویسی، تهران: نشر بازتاب.
    41. حسینی خامنه‌ای، سید علی، (1386)، أجوبة الإستفتاءات، تهران: قدر ولایت.
    42. خراسانی، محمدکاظم، (1409ق)، کفایة الأصول، قم: مؤسسه آل‌البیت:.
    43. خضری‌بک، محمد، (1389ق)، أصول ‌الفقه، مصر: المکتبة ‌التجاریه.
    44. خلاف، عبدالوهاب، (1351ق)، مصادر التشریع ‌الإسلامی، کویت: دارالقلم. 
    45. خویی، سید ابوالقاسم، (1410ق)، التنقیح فی‌ شرح‌ العروة الوثقی: الإجتهاد و التقلید، قم: دارالهادی.
    46. دوالیبی، محمد، (1368ق)، المدخل ‌إلی ‌علم ‌أصول‌الفقه، دمشق:جامعة السوریه.
    47. ذوالفقاری، محمد و سیدیان، سید محمد، (بهار و تابستان 1391)، فقه‌ حکومتی؛ چیستی، چرایی و چگونگی، مجله‌ معرفت سیاسی، قم: مؤسسه امام خمینی.
    48. رازی، احمد، (1387)، ترتیب‌ مقاییس ‌اللغه، قم: پژوهشگاه‌حوزه و دانشگاه.
    49. رازی، احمد، (1406ق)، مجمل ‌اللغه، بیروت: الرساله.
    50. رازی، محمدتقی، (1429ق)، هدایة المسترشدین، قم: دفتر انتشارات ‌اسلامی.
    51. راغب اصفهانی، حسین، (1412ق)،مفردات، دمشق: دارالقلم/بیروت: الدارالشامیه.
    52. رافعی، عبدالکریم، (بی‌تا)، فتح‌العزیز بشرح ‌الوجیز، بیروت:دارالفکر.
    53. رحمانی زروندی، محمد، (1374)، منطقة‌ الفراغ، مجله ‌نقد و نظر، شماره 5، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه.
    54. رشید، مجید، (1378)، نوآوری، مجله ‌توسعه مدیریت، تهران: بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی.
    55. رضایی، اسدالله، (1397)، تحلیل و بررسی روش ‌استنباط احکام فقهی فقه ‌النوازل، مجله‌ پژوهش‌نامه مطالعات تطبیقی مذاهب‌ فقهی، شماره پاییز و زمستان97، تهران: دانشگاه مذاهب اسلامی.
    56.  زحیلی، وهبه، (1406ق)، أصول ‌الفقه ‌الإسلامی، بیروت: دارالفکرالمعاصر.
    57. زحیلی، وهبه، (1424ق)، الوجیز فی ‌أصول‌الفقه، دمشق: دارالفکر/بیروت: دارالفکر المعاصر.
    58. سبحانی، جعفر، (1432ق)، المبسوط‌ فی ‌أصول‌ الفقه، قم:مؤسسه امام‌ صادق(7).
    59. سبحانی، جعفر، (1419ق)، مصادر الفقه ‌الإسلامی و منابعه، بیروت: دارالأضواء.
    60. سبزواری، سید عبدالأعلی، (1388)، مهذّب ‌الأحکام، قم: دارالتفسیر.
    61. سبزواری، محمدباقر، (1423ق)، کفایة الأحکام، قم: دفتر انتشارات ‌اسلامی.
    62. سعیدی، محسن، (1395)، بررسی منطق موضوع‌شناسی فقه سنتی در موضوعات مستحدثه، مجله‌ پژوهشنامه میان‌رشته‌ای فقهی، شماره 8، تهران: دانشگاه امام صادق7.  
    63. سیستانی، سید علی، (1414ق)، منهاج ‌الصالحین، قم: دفتر آیت‌الله سیستانی.
    64. سیوری، مقداد، (1404ق)، التنقیح ‌الرائع، قم:کتابخانه آیت‌الله ‌مرعشی.
    65. شاطبی، ابراهیم، (1412ق)، الإعتصام، ریاض: دار ابن‌عفان.
    66. شاهدی، رحیم، (1391)، پویایی فقه شیعه، مجله‌ حکومت اسلامی، قم: دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری.
    67. شبیری، سیداحمد، (1391)، الکلام یجرّ الکلام، تهران: انتشارات ‌حق‌بین.
    68. شربینی، محمد، (1415ق)، مغنی ‌المحتاج، بیروت: دارالکتب ‌العلمیه.
    69. شلبی، محمد، (1406ق)، أصول ‌الفقه ‌الإسلامی، بیروت: دارالنهضة العربیه.
    70. شوکانی، محمد، (1419ق)، إرشاد الفحول، بیروت:دارالکتاب‌العربی.
    71. صابریان، علی‌رضا، (1388)، گزاره‌کلامی تأثیرگذار در اجتهاد (جامعیت ‌شریعت)، مجله ‌آموزه‌های فقه ‌مدنی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
    72. صانعی، یوسف، (15مارس2007م)، مصاحبه، روزنامه ‌الشرق ‌الأوسط، شماره 10344.
    73. صدر، سید محمدباقر، (1402ق)، اقتصادنا، بیروت: دارالتعارف.
    74. صدر، سید محمدباقر، (1406ق)، دروس ‌فی‌ علم ‌الأصول، بیروت: دارالکتاب‌اللبنانی.
    75. صدر، سید محمدصادق، (1420ق)، ماوراء الفقه، بیروت: دارالأضواء.
    76. صدوق، محمد، (1385)، علل ‌الشرائع، قم:کتابفروشی ‌داوری.
    77. صدوق، محمد، (1395ق)، کمال ‌الدین ‌و تمام ‌النعمه، قم: دفتر انتشارات‌ اسلامی.
    78. صدوق، محمد، (1404ق)، من ‌لایحضره‌ الفقیه، قم: دفتر انتشارات ‌اسلامی.
    79. صفار، محمد، (1404ق)، بصائر الدرجات، قم:کتابخانه آیت‌الله مرعشی. 
    80. ضیایی‌فر، سعید، (1390)، رویکرد حکومتی در فقه، مجله ‌علوم سیاسی، قم: دانشگاه باقرالعلوم.
    81. طباطبایی، سید علی، (1421ق)، ریاض ‌المسائل، قم: مؤسسه آل‌البیت.
    82. طوسی، محمد، (1363)، الإستبصار، تهران: دارالکتب ‌الإسلامیه.
    83. طوسی، محمد‌، (1365)، تهذیب ‌‌الأحکام، تهران: دارالکتب ‌الإسلامیه.
    84. طوسی، محمد، (1407ق)، تجریدالإعتقاد، قم: دفتر تبلیغات ‌اسلامی.  
    85. عاملی، زین‌الدین، (1413ـ1417ق)، مسالک ‌الأفهام، قم: مؤسسه معارف ‌اسلامی.  
    86. عاملی، حسن، (1418ق)، معالم‌ الدین، قم:مؤسسه ‌فقه.
    87. عاملی، محمد، (بی‌تا)، القواعد و الفوائد، قم: منشورات‌مفید.
    88. علیشاهی قلعه­جوقی، ابوالفضل، (1390)، مفهوم وحجیت مذاق شریعت در فرآیند استنباط ‌احکام ‌فقهی، قم: بوستان ‌کتاب.
    89. علوانی، جابر، (1421ق)، مقاصد الشریعه، قم: نشر ستاره.
    90. علوی، سید جعفر/فخلعی، محمدتقی، (1388)، پژوهشی درباره ‌نقش اجتهاد در تشخیص موضوعات ‌احکام، مجله فقه و اصول، مشهد: دانشگاه فردوسی.
    91. عیاشی، محمد، (1380ق)، تفسیر العیاشی، تهران: المطبعة ‌العلمیه. 
    92. غزالی، محمد، (1390ق)، شفاءالغلیل، بغداد: الإرشاد.
    93. غزالی، محمد، (1413ق)، المستصفی، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
    94. فاضل، محمد، (1425ق)، تفصیل‌ الشریعه: الشرکة و ...، قم: مرکز فقهی ‌ائمه ‌اطهار.
    95. فراهیدی، خلیل، (1414ق)، ترتیب‌کتاب ‌العین، قم: انتشارات أسوه.
    96. فرحناک، علیرضا، (1390)، موضوع‌شناسی در فقه، قم: پژوهشگاه‌ علوم و فرهنگ اسلامی.
    97. فرفور، محمد، (1995م)، مصادر الفقه‌ الإسلامی، دمشق: دارالکلم ‌الطیب.
    98. فضلی، عبدالهادی، (1420ق)، دروس‌ فی ‌أصول ‌فقه ‌الإمامیه، قم: أم‌القری.
    99. فضلی، عبدالهادی، (1416ق)، مبادی ‌علم‌الفقه، بیروت: أم‌القری.
    100. فلاح‌زاده، حسین، (1390)، موضوع‌شناسی ‌احکام فقهی، مجله ‌میقات‌ حج، قم: نمایندگی مقام معظم رهبری در حج و زیارت.
    101. فیض کاشانی، محمدمحسن، (1406ق)، الوافی، اصفهان: کتابخانه ‌امام ‌امیرالمؤمنین7
    102. فیومی، احمد، (1405ق)، المصباح ‌المنیر، قم: دارالهجره.
    103. قمی، ابوالقاسم، (1431ق)، القوانین، قم: إحیاء الکتب ‌الإسلامیه.
    104. کاشف‌الغطاء، علی، (1381ق)، النور الساطع فی ‌الفقه النافع، نجف: مطبعة ‌الآداب.
    105. کرکی، علی، (1414ق)، جامع ‌المقاصد، قم:مؤسسه آل‌البیت.
    106. کلینی، محمد، (1365)، الکافی، تهران: دارالکتب ‌الإسلامیه.
    107. کمپانی، محمدحسین، (1414ق)، نهایة الدرایه، قم: مؤسسه آل‌البیت.
    108. کوه‌کمری، سید محمد، (1410ق)، النجم ‌الظاهر فی‌ صلاة المسافر، تبریز: طلوع.
    109. مازندرانی، محمد، (1369ق)، متشابه ‌القرآن ‌و مختلفه، قم: داربیدار.
    110. مرسی، علی، (1421ق)، المحکم ‌و المحیط‌ الأعظم، بیروت: دارالکتب‌ العلمیه.
    111. مرکز اطلاعات ومدارک اسلامی، (1389)، فرهنگ‌نامه اصول‌ فقه، قم: پژوهشگاه ‌علوم ‌و فرهنگ‌ اسلامی.
    112. مظفر، محمدرضا، (1370)، أصول ‌الفقه، قم: دفتر تبلیغات ‌اسلامی.
    113. مفید، محمد، (1413ق)، الإرشاد، قم:کنگره ‌جهانی هزاره شیخ ‌مفید.
    114. ملکی، مجتبی، (1390ش)، فرهنگ اصطلاحات‌ اصول، قم: نشر المصطفی.
    115. مکارم، ناصر، (1427ق)، استفتائات جدید، قم: انتشارات امام ‌علی ‌بن‌أبی‌طالب7.
    116. منهاجی، محمد، (1417ق)، جواهر العقود، بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
    117. موسوی، سید امیر، (1394)، اندیشه‌ جاهلیت محمد قطب در بوته نقد تشیع، تسنن و عقل، مجله ‌پژوهش‌نامه مذاهب ‌اسلامی، تهران: مجمع تقریب مذاهب اسلامی.
    118. موسوی، سید امیر، (1396)، نقدی‌ بر دیدگاه‌های سید قطب درباره ‌جاهلیت ‌مسلمانان، مجله ‌انسان‌پژوهی ‌دینی، شماره 37، قم: مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی.
    119. موسوی، سید مرتضی، (1376)، الذریعه، تهران: دانشگاه‌تهران.
    120. موسوی خمینی، سید روح‌الله، (1417ق)، تحریر الوسیله، قم: دفتر انتشارات ‌اسلامی. 
    121. موسوی خمینی، سید روح‌الله، (1405ق)، تهذیب ‌الأصول، قم:دفتر انتشارات ‌اسلامی.
    122. موسوی خمینی، سید روح‌الله، (1378)، صحیفه‌ امام، تهران:مؤسسه ‌تنظیم و نشر آثار امام خمینی;.
    123. مهریزی طرقی، مهدی، (1382)، فقه‌پژوهی‌(دفتر دوم)، تهران: وزارت فرهنگ ‌و ارشاد.
    124. میرخانی، عزت‌السادات، (1383)، اسلام تفکر سیستمی شیوه ‌قانونگذاری، مجله‌ فقه ‌و حقوق ‌خانواده، شماره بهار 83، تهران: پردیس خواهران دانشگاه امام صادق7.
    125. نائینی، محمدحسین، (1404ق)، فوائدالأصول، قم: دفتر انتشارات‌اسلامی.
    126. نجفی، بشیر، (1383)، مرقاةالأصول، قم:دارالفقه.
    127. نجفی، محمدحسن، (1362ـ1369)، جواهر الکلام، تهران: دارالکتب ‌الإسلامیه.
    128. نراقی، احمد، (1415ق)، مستند الشیعه، مشهد: مؤسسه آل‌البیت.
    129. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود و همکاران، (1382ـ1397)، فرهنگ ‌فقه، قم: دائرة المعارف ‌فقه ‌اسلامی.
    130. وحیدی، محمد، (1381)، درآمدی بر فقه اسلامی، قم: عصمت.
    131. وزیر، أحمد، (1417ق)، المصفی‌ فی‌ أصول‌ الفقه، بیروت: دارالفکر المعاصر/دمشق: دارالفکر.
    132. ولایی، عیسی، (1391)، فرهنگ ‌تشریحی ‌اصطلاحات‌ اصول، تهران: نشر نی.
دوره 6، شماره 2 - شماره پیاپی 19
مقالات علمی پژوهشی
شماره ویژه روش شناسی فقه و اصول(با حمایت میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)
شهریور 1399
صفحه 61-105
  • تاریخ دریافت: 25 مهر 1398
  • تاریخ بازنگری: 23 آذر 1398
  • تاریخ پذیرش: 20 فروردین 1399