مشابهت سنجی نظریه «بخت اخلاقی» و «تأثیر عوامل غیر ارادی بر استحقاق کیفر» نزد اصولیان

حمیدی, محمد رضا

doi:10.22034/jrj.2022.62729.2384

مشابهت سنجی نظریه «بخت اخلاقی» و «تأثیر عوامل غیر ارادی بر استحقاق کیفر» نزد اصولیان

نوع مقاله : پژوهشی (داوری سریع)

نویسنده

محمد رضا حمیدی

استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز- ایران

10.22034/jrj.2022.62729.2384

چکیده

اصطلاح بختِ اخلاقی اشاره به تأثیر عواملِ مبتنی بر بخت بر قضاوت های اخلاقی پیرامون کارهای انسان دارد؛ ویژگی های وراثتی و نهادینه، موقعیت های زمانی و مکانی و نیز پیامدهای غیر قابل پیش بینی یا پایش، از برجسته ترین عوامل مبتنی بر بخت به شمار می آیند. اندیشمندان اخلاق پاسخ های مختلفی برای حلّ این چالش پیشنهاد داده اند که چگونه می توان علیرغم وجود عوامل مبتنی بر بخت، قضاوت اخلاقی منصفانه ای را انجام داد. در چالشی مشابه، اندیشمندان اصول فقه نیز کوشیده اند مسئلۀ استحقاق کیفر اخروی را با توجه به تأثیر عوامل غیر ارادی بر کردار انسان مورد واکاوی قرار دهند. در این نوشتار به شناسایی و نقد رویکردهای اصولیان پیرامون مسئلۀ یادشده پرداخته می شود. حاصل سخن آنکه اصولیان غالباً می پذیرند که امر مبتنی بر بخت، غیر اختیاری و خارج را از کنترل را نمی توان در کیفردهی دخیل دانست؛ اما برداشت آنان از این مفاهیم متفاوت است. باورها، دسته بندی ها و راه حلهای ارائه شده از سوی اصولیان در این مسئله، مشابهت و اشتراکات قابل توجۀ با باورهای اندیشمندان اخلاق در مسئلۀ بخت اخلاقی دارد.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.24767565.1401.8.4.1.5

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Comparison of the Theory of 'Moral Luck' with 'The Influence of Involuntary Factors on the Deserve of Punishment' among Uṣūlīs

نویسنده [English]

Mohammad Reza Hamidi

Assistant professor of Department of Jurisprudence and Principles of Islamic Law, Faculty of Theology & Islamic Studies, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran

چکیده [English]

The term ‘moral luck’ refers to the influence of factors based on luck on moral judgements about human actions. Hereditary and regulative characteristics, temporal and spatial situations, as well as unforeseeable or unmonitored consequences, are among the most distinguished factors based on luck. Scholars of ethics have proposed different answers to solve this challenge that how to make a fair moral judgement despite the existence of luck-based factors. In a similar challenge, the Uṣūlīs have also tried to analyze the issue of deserving afterlife punishment according to the influence of involuntary factors on human actions. This study has identified and criticized the approaches of Uṣūlīs regarding the mentioned issue. As a result, Uṣūlīs often accept that things based on luck, which are involuntary and out of control cannot be considered involved in punishment. But, their understanding of these concepts is different. The beliefs, classifications and solutions presented by the Uṣūlīs in this issue have significant similarities and commonalities with the beliefs of scholars of ethics regarding the issue of moral luck.

کلیدواژه‌ها [English]

Moral Luck
Subjugation
Tajarrī
Involuntary Action

عنوان مقاله [العربیة]

مقارنة مقاربة علماء الأخلاق لمقولة «الحظ الأخلاقی» مع نظریة الأصولیین حول تأثیر العوامل اللاإرادیة على استحقاق العقوبة

چکیده [العربیة]

یشیر مصطلح الحظ الأخلاقی إلى تأثیر العوامل القائمة على الحظ على الأحکام الأخلاقیة حول أفعال الإنسان، ونذکر هنا الخصائص الوراثیة والذاتیة، والظروف الزمانیة والمکانیة، وکذلک الأحداث غیر المتوقعة أو غیر القابلة للمراقبة کأمثلة على أبرز العوامل التی تعتمد على الحظ.
اقترح علماء الأخلاق إجابات مختلفة لحل هذا التحدی المتمثل فی کیفیة إصدار حکم أخلاقی عادل على الرغم من وجود عوامل قائمة على الحظ. وفی تحدٍ مماثل؛ حاول علماء أصول الفقه التحقیق فی مسألة استحقاق العذاب الأخروی من حیث تأثیر العوامل اللاإرادیة على أفعال الإنسان.
فی هذه الدراسة یتم التعریف باتجاهات الأصولیین حول المسألة المذکورة ونقدها، ویستنتج الباحث فی النهایة أن الأصولیین ذهبوا فی کثیر من الأحیان للقول بأنه لا یمکن اعتبار العقوبة فی الأمور القائمة على الحظ، والخارجة عن الإرادة والاختیار، والخارجة عن السیطرة؛ لکن هناک اختلافات حول فهمهم لهذه المفاهیم.
ونلاحظ أن النظریات والحلول التی یقدمها الأصولیون فی هذه المسألة لها أوجه تشابه وقواسم مشترکة مع معتقدات علماء الأخلاق فی مسألة الحظ الأخلاقی.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

الحظ الأخلاقی
الانقیاد
التجری
الأمر اللإرادی

اصل مقاله

به فایل PDF مراجعه نمایید

مراجع

قرآن کریم.
1. آمدی، عبدالواحد. غرر الحکم و درر الکلم. 1378. ترجمۀ سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
2. اراکى، محمدعلى. 1375. أصول الفقه‏، قم: مؤسسه در راه حق.
3. امام خمینی، سید روح الله. 1415ق. چاپ دوم، انوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایأ، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1
4. انصارى، مرتضى. 1383. مطارح الأنظار، چاپ دوم، قم: نشر خاتم الانبیا6.
5. انصارى، مرتضى. 1416ق. فرائد الاُصول، چاپ پنجم، قم: ‏مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
6. ایروانى، باقر. 1429ق. کفایة الأصول فی اسلوبها الثانى، نجف اشرف: مؤسسه احیا التراث الشیعه.
7. بحرانى، یوسف. 1423ق. الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت: دار المصطفى لإحیاء التراث.
8. برقى، ابو جعفر. 1371ق. المحاسن، چاپ دوم، قم: دار الکتب الإسلامیة.
9. تهرانىنجفی، هادى. 1320. محجة العلماء، تهران: بینا.
10. حائرىیزدی، عبدالکریم. 1318ق. دررالفوائد، چاپ ششم، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
11. حسینىشاهرودى، محمود. 1385. نتائج الأفکار فی الأصول، قم: نشر آل مرتضی.
12. حسینىشیرازى، محمد.1426ق. الوصول الى کفایة الأصول، چاپ سوم، قم: نشر دارالحکمه.
13. حکیم، سیدمحسن. 1408ق. حقائق الأصول، چاپ پنجم، نشر بصیرتی.
14. حلی، محمد. 1387ق. إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: نشر اسماعیلیون.
15. خراسانی، ابوجعفر. 1416ق. هدایة الأمة إلى معارف الأئمة، قم: نشر بعثت.
16. خراسانى، محمد کاظم. 1409ق. کفایة الأصول، قم: طبع آل البیت.
17. خمینى، سید روح اللّه موسوى. بیتا، تحریر الوسیلة ،قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم.
18. خویى، سیدابو القاسم. 1418ق. موسوعة الإمام الخوئی، قم:مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی ;.
19. خویى، سیدابوالقاسم. 1417ق. الهدایة فی الأصول، قم: مؤسسه صاحب الزمان عج.
20. رشتى، حبیب‏الله بن محمدعلى. بیتا. بدائع الأفکار، قم: مؤسسه آل بیت علیهم السلام.
21. سبحانى، جعفر. 1424ق. إرشاد العقول الى مباحث الأصول، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام.
22. سبزوارى، عبدالاعلى. بیتا. تهذیب الأصول، چاپ دوم، قم: مؤسسه المنار.
23. سبکی، تاج الدین. 1413ق. طبقات الشافعیه الکبری، چاپ دوم، جیزه: نشر هجر للطباعه (نسخه الکترونیک).
24. علم الهدی، سید مرتضی. 1405ق. رسائل الشریف المرتضى، قم: دار القرآن الکریم.
25. شوشترى، سید محمد حسن. 1427ق. دیدگاه‌هاى نو در حقوق، چاپ دوم، تهران: نشر میزان.
26. شهید اول، محمد بن مکى. بیتا. القواعد و الفوائد، قم: کتابفروشى مفید.
27. شهید ثانی، زینالدین، 1410ق. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
28. شیرازى، سید محمد حسینى، 1419ق. الفقه القانون، چاپ دوم، بیروت: مرکز الرسول الأعظم (6) للتحقیق و النشر.
29. صدر، محمد باقر. 1415ق. جواهر الأصول، بیروت: دارالتعارف.
30. صدر، سیدمحمد باقر، 1420ق. ما وراء الفقه، بیروت: دار الأضواء للطباعة و النشر و التوزیع.
31. صدر، سیدمحمد باقر. 1417ق. بحوث فی علم الأصول، چاپ سوم، قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی.
32. طباطبایى، محمدسعید. 1431 ق. التنقیح. بیروت: مؤسسة الحکمة الثقافة الاسلامیه.
33. عبادتی، حسین؛ و محسن جاهد و حسین اترک. 1396. نگاهی نقادانه به نظریۀ بخت اخلاقی برنارد ویلیامز، مجله اخلاق پژوهی، 1: (1). صص 129-150.
34. فاضل لنکرانى، محمد. 1383. دراسات فی الأصول، قم: مرکز فقه الائمه الاطهار:.
35. فرحناک، علی رضا. 1398. تحلیل و بررسی موارد نقض قاعده وزر، مجله فقه، 26 (2): صص:6-26
36. کانت، ایمانوئل. 1396. درسهای فلسفۀ اخلاق، ترجمه منوچهر صانعی درهبیدی، چاپ ششم، تهران: نشر نقش و نگار.
37. کرباسى، محمد ابراهیم. بیتا، اشارات الأصول، بیجا (نرم افزار اصول فقه)
38. کلینى، محمد بن یعقوب. 1407ق. الکافی، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
39. لارى شیرازى، عبد الحسین. 1418ق. التعلیقة على فرائد الأصول، قم: مؤسسه معارف اسلامی.
40. لنکرانى، محمد. 1418ق. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة الدیات، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام.
41. محقق داماد، سید مصطفى. 1406ق. قواعد فقه، چاپ دوازدهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، تهران.
42. محمدى بامیانى، غلامعلى. 1997م. دروس فی الرسائل، قم: نشر دارالمصطفی.
43. محمدى، على. بیتا. شرح اصول استنباط، چاپ سوم، قم: نشر دارالفکر.
44. مغنیه، محمد جواد. 1421ق. فقه الإمام الصادق علیه السلام، قم: مؤسسه انصاریان.
45. مروجى، على. 1410ق. تمهید الوسائل فی شرح الرسائل، قم: نشر اسلامی.
46. مصباح یزدی، محمدتقی. 1394. فلسفۀ اخلاق، چاپ سوم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
47. مصطفوی، سیدمصطفی (خمینى). 1418ق. تحریرات فی الأصول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1
48. مظفر، محمد رضا. 1430ق. أصول الفقه، چاپ پنجم، قم: طبع انتشارات اسلامى.
49. مکارم شیرازى، ناصر. 1428ق. انوار الأصول، چاپ دوم، مدرسه امام علی7.
50. مکارم شیرازی، ناصر،1422ق. بحوث فقهیة هامة، قم: انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب 7
51. مک نیون، دان. 1395. اخلاق خلاق، ترجمه ادیب فروتن، تهران: نشر ققنوس.
52. موسوى تبریزى، محمد. 1343ق. مصباح الوسائل فی مطالب الرسائل، تبریز: نشر علمیه.
53. موسوى تهرانى، رسول. 1388. الوسائل الى غوامض الرسائل، قم: نشر محلاتی.
54. موسوى قزوینى، سید ابراهیم. 1371 ق. ضوابط الأصول، قم: نشر مؤلف.
55. میلانى، على. 1428 ق. تحقیق الأصول، چاپ دوم، قم:نشر الحقایق.
56. نورى، میرزا حسین. 1408ق. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
57. هدایی، علیرضا، و فاطمه سادات مرتضوی. 1400. بررسی تطبیقی دیدگاههای آخوند خراسانی و امام خمینی در مسئله طلب و اراده، مجله متین، 23 (90). صص157-176.
58. هولمز، رابرت ال. 1394. مبانی فلسفه اخلاق، چاپ سوم، ترجمۀ مسعود علیا، تهران: ققنوس.
59. Nelkin.dana.2016. moral luck, Stanford Encyclopedia of Philosophy.
60. Nagel.thoma.1979. mortal questions،Cambridge، Cambridge University Press.