قرآن کریم الهام بخش قواعد اصولی

نوع مقاله : فراخوان مقالات مرجعیت قرآن در فقه و اجتهاد

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، و دانش آموخته خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، ایران.

10.22034/jrj.2025.69098.2819

چکیده

علم اصول و قواعد آن نقش به سزایی در فهم قرآن و سنت و استنباط احکام شرعی از این دو منبع دارد، به‌گونه‌ای که بدون شناخت این اصول و قواعد، دستیابی به این هدف امکان‌پذیر نیست. با این حال، خاستگاه این علم همواره محل اختلاف میان عالمان فریقین بوده است. برخی فقیهان اهل سنت، ابوحنیفه را بنیان‌گذار این علم دانسته‌اند، در‌حالی‌که برخی دیگر، ابداع آن را به شافعی یا شاگردان او نسبت داده‌اند. در مقابل، برخی فقیهان امامیه، امام باقر و امام صادق ع را بنیان‌گذاران این دانش معرفی کرده و شاگردان ایشان را نخستین تدوین‌کنندگان آن دانسته‌اند.
با این وجود، حقیقت آن است که خاستگاه اولیۀ علم اصول و قواعد آن، قرآن کریم است، چراکه در آیات متعددی، اصول و مبانی این دانش به صورت نهفته بیان شده است. رسول خدا6 و اهل‌بیت عصمت و طهارت: نخستین کسانی بودند که این اصول و قواعد را از آیات قرآن استخراج کرده و برای فهم و استنباط احکام شرعی از متون تشریع، در اختیار جامعۀ اسلامی قرار دادند.
در این پژوهش، ضمن بررسی و نقد دیدگاه‌های پیشین، دیدگاه اخیر با ارائۀ ادلۀ متعدد اثبات شده و اشتمال قرآن کریم بر برخی اصول و قواعد این دانش مورد تحلیل و تبیین قرار گرفته است.
کلیدواژه‌ها:
قرآن کریم، علم اصول، مرجعیت علمی قرآن، ظرفیت تحقق دانش اصول.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Uṣūlī Principles Inpired by the Holy Qurʼān

نویسنده [English]

  • Seyyed Jaafar Sadeghifadaki
Assistant Professor, Research Institute of Islamic Sciences and Culture
چکیده [English]

The science of uṣūl al-fiqh (Islamic legal theory) and its principles play a fundamental role in interpreting the Qurʼān and sunnah, as well as in deriving religious rulings from these primary sources. Indeed, without knowledge of these methodological principles, proper juristic derivation would be unattainable. The origins of this discipline, however, remain contested among both Shīʻah and Sunnī scholars.
While some Sunnī jurists credit Abū Hanīfah as the founder of uṣūl al-fiqh, others attribute its development to al-Shāfiʻī or his students. Conversely, Imāmī scholars maintain that Imām al-Bāqir and Imām al-Ṣādiq (peace be upon them) established this science, with their students serving as its first systematizers.
This study argues that the primary source of uṣūlī principles is in fact the Qurʼān itself, as numerous verses implicitly contain the foundational methodology for legal derivation. The Prophet Muḥammad and the Ahl al-Bayt (peace be upon them) were the first to extract these principles from Qurʼānic verses and formulate them for the Muslim community’s use in understanding and deriving rulings from divine texts. Through critical analysis of existing scholarship and presentation of textual evidence, this paper demonstrates the Qurʼān’s substantive inclusion of core uṣūlī principles and methodological rules.
Keywords: Uṣūl al-Fiqh, Qurʼānic authority, Islamic Legal Theory, Juristic Methodology, Derivation of Rulings

کلیدواژه‌ها [English]

  • Uṣūl al-Fiqh
  • Qurʼānic authority
  • Islamic Legal Theory
  • Juristic Methodology
  • Derivation of Rulings

عنوان مقاله [العربیة]

القرآن الکریم مصدر إلهام للقواعد الأصولیة

چکیده [العربیة]

لعلم أصول الفقه وقواعده دورٌ کبیرٌ فی فهم القرآن والسنة واستنباط الأحکام الشرعیة من هذین المصدرین، بحیث لا یمکن تحقیق هذا الهدف دون معرفة الأصول والقواعد المذکورة، ولکن یوجد خلافٌ بین العلماء من الفریقین حول منشأ هذا العلم.
یرى بعض فقهاء أهل السنة أنّ أبا حنیفة هو من أنشأ هذا العلم، بینما ینسب البعض الآخر إبداع هذا العلم إلى الشافعی أو تلامیذه.
کما أنّ بعض فقهاء الإمامیة قدّموا الإمامین الباقر والصادق (علیهما السلام) کمُبدِعَین لهذا العلم، واعتبروا تلامذتهما أوّلَ من قام بتدوین هذا العلم، لکنّ الحقّ هو أنّ المنشأ الأوّلیّ لهذا العلم وقواعده هو القرآن الکریم، الذی أودع فی آیاته الکثیرة بعضَ أصول وقواعد هذا العلم، وأنّ رسول الله (صلى الله علیه وآله) وأهلَ البیت (علیهم السلام) هم أوّل من استخرج الأصول والقواعد المذکورة من آیات القرآن الکریم وعرضوها على العالم الإسلامی من أجل فهم واستنباط الأحکام الشرعیة من نصوص التشریع.
فی هذا البحث، بالإضافة إلى بیان وجهات النظر الأولى ونقدها، تمّ إثبات وجهة النظر الأخیرة بتقدیم أدلةٍ متعدّدة، وتمّ تبیین وتقدیم اشتمال هذا الکتاب الإلهی على بعض أصول وقواعد العلم المذکور.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • القرآن الکریم
  • علم الأصول
  • المرجعیة العلمیة للقرآن
  • سعة القرآن

در دست اقدام ...

  1. اندلسی، ابی حیان. (1422ق). تفسیر البحر المحیط. چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  2. انوری، حسن. (1385). فرهنگ بزرگ سخن. چاپ اول، تهران: انتشارات سخن.
  3. جصّاص، ابی بکر احمد بن علی. (1405ق). الفصول فی الاصول. بی جا: بی نا.
  4. حر عاملی، محمد بن حسن. (1414ق). وسائل الشیعه. چاپ دوم، قم: مؤسسة آل البیت: لاحیاء التراث.
  5. حسینی یزدی، مرتضی. (1385ق). عنایة الاصول. چاپ هفتم، قم: منشورات فیروزآبادی.
  6. حکیم، محمد تقی. (1979م). الاصول العامه للفقه المقارن. بی جا: موسسة آل البیت:.
  7. خراسانی، محمد کاظم. (1409ق). کفایة الاصول. چاپ اول، قم: موسسة آل البیت: لاحیاء التراث.
  8. دهخدا، علی اکبر. (1373). لغت نامه. چاپ اول، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  9. راغب اصفهانی. (1427ق). مفردات الفاظ القرآن. چاپ دوم، قم: طلیعة النور.
  10. راوندی، فضل الله. (1377ق). النوادر. چاپ اول، قم: موسسۀ دارالحدیث.
  11. رضایی اصفهانی، محمدعلی. (1396). مرجعیت علمی قرآن. مجموع آثار کنگره بین المللی قرآن و علوم انسانی، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی.
  12. زبیدی. (1414ق). تاج العروس. (تحقیق: علی شیری)، بیروت: دار الفکر.
  13. زرکشی، محمد بن بهادر. (1421ق). البحر المحیط فی اصول الفقه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  14. سرخسی، ابی بکر. (1414ق). اصول السرخسی. چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  15. سعید السخن، مصطفی. (1420ق). ابحاث حول اصول الفقه. بیروت: دارالکلم الطیب.
  16. سیفی مازندرانی، علی اکبر. (1425ق). مبانی الفقه الفعال. چاپ اول، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
  17. شهید ثانی. (1421ق). رسائل الشهید الثانی. چاپ اول، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  18. انصاری، مرتضی. (1419ق). فرائد الاصول. چاپ اول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
  19. شیخ بهایی. (1423ق). زبدة الاصول. چاپ اول، قم: مرصاد.
  20. طوسی. (1417ق). العدة فی اصول الفقه. چاپ اول، قم: بی نا.
  21. صدر، سید حسن. (بی‌تا). تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام. بی‌جا: موسسه اعلمی.
  22. عاملی، حسن بن زین الدین.(بی تا) معالم الدین و ملاذ المجتهدین. قم، موسسة النشر الاسلامی.
  23. عبد المنعم، محمود. (بی‌تا). معجم المصطلحات والالفاظ الفقهیه. قاهره: دارالفضیله.
  24. عراقی، آقا ضیاء. (بی‌تا). شرح تبصرة المتعلمین. قم: بی‌نا.
  25. علم الهدی، سید مرتضی. (1346). الذریعه الی اصول الشریعه. تهران: بی نا.
  26. علی پور، مهدی. (1431ق). المدخل الی تاریخ علم الاصول. قم: جامعة المصطفی العالمیه.
  27. غزالی، محمد بن محمد. (1417ق). المستصفی فی اصول الفقه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  28. فاضل تونی. (1412ق). الوافیه فی اصول الفقه. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
  29. فاکر میبدی، محمد و رفیعی، محمد حسین. (1398). مرجعیت علمی قرآن از نگاه علامه طباطبائی. فصلنامه علمی تخصصی مطالعات علوم قرآن، ش1، 8-37.
  30. فتح الله، احمد. (1415ق). معجم الفاظ فقه الجعفری. الدمام، بی­نا.
  31. فخر رازی. (1413ق). التفسیر الکبیر. قم: انتشارات دفتر تبلیغات.
  32. کاشف الغطاء، علی. (1381ق). النور الساطع فی الفقه النافع. نجف: مطبعة الآداب.
  33. کاظمی، جواد. (بی‌تا). مسالک الافهام الی آیات الاحکام. تهران: المکتبة المرتضویه.
  34. کلینی، محمد بن یعقوب کلینی. (1363). الکافی. (تحقیق: علی اکبر غفاری)، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
  35. مازندرانی خاجوئی، محمد اسماعیل. (1411ق). الرسائل الفقهیه. قم: دارالکتب الاسلامیه.
  36. محقق حلی. (1403ق). معارج الاصول. قم: موسسه آل البیت:.
  37. محمد اسماعیل، شعبان. (1419ق). اصول الفقه تاریخه و رجاله. مکة المکرمه: دارالسلام.
  38. مرعشی، سید شهاب الدین. (1422ق). القول الرشید فی الاجتهاد والتقلید. قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی.
  39. مظفر، محمد رضا. (بی‌تا). اصول الفقه. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
  40. مکارم شیرازی و دیگران. (1375). تفسیر نمونه. چاپ هجدهم، تهران:دارالکتب الاسلامیه.
  41. خمینی، روح الله. (1367). تهذیب الاصول. (تقریر: جعفر سبحانی)، چاپ سوم، قم: انتشارات دارالفکر.
  42. میرزای قمی. (بی‌تا). قوانین الاصول. (میرزا ابوالقاسم خوئی)، بی‌جا: بی‌نا.
  43. نجفی اصفهانی، محمد رضا. (1413ق). وقایة الاذهان. چاپ اول، قم: مؤسسة آل البیت: لاحیاء التراث.
  44. نوری، میرزا حسین. (1408ق). مستدرک الوسائل. چاپ اول، بیروت: مؤسسة آل البیت: لاحیاء التراث.