نسبت اصل صحت و فساد با ماده 10 قانون مدنی و اصل آزادی قراردادی

قنواتی, جلیل; صفری, اسفندیار

doi:10.22034/jrj.2020.51273.1445

نسبت اصل صحت و فساد با ماده 10 قانون مدنی و اصل آزادی قراردادی

نوع مقاله : پژوهشی (داوری عادی)

نویسندگان

¹ دانشیار حقوق خصوصی پردیس فارابی دانشگاه تهران- قم- ایران

² استادیار حقوق خصوصی دانشگاه بین المللی اهل بیت علیهم السلام

10.22034/jrj.2020.51273.1445

چکیده

در متون فقهی مکرراً، به دو اصل صحت و فساد در معاملات استناد شده، بدون اینکه گستره و کاربرد این دو اصل، به صورت منضبط و مستدل روشن شود. این ابهام موجب شده که چارچوب و کارکردهای مواد 10 و 223 ق.م. نیز در متون حقوقی با هم خلط شود. برخلاف حقوق غرب، در حقوق اسلام اصل اولی در احکام وضعی معاملات چه در شبهات حکمی و چه در شبهات موضوعی، اصل فساد است، مگر اینکه دلیل معتبر شرعی و قانونی برخلاف آن موجود باشد. اصل صحت در شبهات موضوعی می تواند بر اصل فساد مقدم شود، ولی در شبهات حکمی نمی توان برای خروج از اصل فساد به اصل صحت تمسک نمود. با توجه به عرفی بودن موضوع معاملات در شبهات حکمی برای خروج از اصل فساد می توان پس از فحص و عدم ثبوت ادله مخالف به ادله عام و مطلق معاملات مثل اوفوا بالعقود تمسک کرد و صحت معامله را از طریق ادله لفظی مذکور اثبات نمود. بدیهی است صرفاً پس از اثبات شرعیت و قانونی بودن یک قرارداد می توان مستند به ماده 10 ق.م. آن را نافذ دانست. این مشروعیت پس از فحص از دلایل و عدم ثبوت دلیل مخالف با استناد به دلیل خاص یا عام و مطلق ولو مبتنی بر سیره عقلایی اثبات می شود و صرف اراده افراد برای ایجاد مشروعیت کافی نیست. در این نوشتار با تبیین، تحلیل و نقد متون فقهی و حقوقی، به روشنی گستره اصل فساد و اصل صحت در قراردادها مشخص شده و به تَبَع، مَجاری دقیق مواد 10 و 223 ق.م. نیز معیّن گشته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

principle of validity of transactions and its relation to article 10 of Iranian civil code

نویسندگان [English]

Jalil Ghanavaty ¹
Esfandiyar Safari ²

¹ Un Tehran

² university Ahlolbeyt international

چکیده [English]

Considering the obligatory duty (hokm taklifi) ,The purpose of the principle of authenticity is that the actions of others should be treated as correct and legitimate, and as long as there is no reason to believe that it is false ,it should not be considered the actions of people as illegitimate and inaccurate.

Another meaning of the principle of validity ( hokm vazee) is interpreting validity against nullity (hokm vazee) ,In this sense, we must interpret the behavior of a Muslim individual in a way to obtain valid and legal effect from the lagal acts.

The first and primary principle in transactions orders,whether in doubts about commandment (hokm taklifi)

about status (hokm vazee) is invalidity. legal presumption of continuity (esteshab) will draw a conclusion,not to convey the title), unless there is an authentic religous and legal proof(in general or particular) contrary to it.
In principle, correctness in doubts about status _despite of diversity of in some instance _ is prior to invalidity.
Article 10 of Iranian civil code is merely applicable in doubts about commandments (hokm taklifi) and article 223 will be used in doubts about status and cannot be relied on in doubts about commandment

کلیدواژه‌ها [English]

principle of validity
freedom of contract
article 10 and 233 of Iranian civil code
objective doubt
legal doubt

عنوان مقاله [العربیة]

النسبة بین «أصالتی الصحة والفساد» والمادة 10 من القانون المدنی وأصل حریة التعاقد

چکیده [العربیة]

تتضمن النصوص الفقهیة الکثیر من الاستناد إلى أصالتی الصحة والفساد من غیر توضیح نطاق وتطبیق هذین الأصلین بشکل منظم ومنطقی، وهذا الإبهام کان سببا فی حدوث خلط فی النصوص القانونیة بین إطار وتطبیق المادتین 10 و 223 من القانون المدنی الإیرانی، بخلاف الحقوق الغربیة فإنّ القاعدة فی الحقوق الإسلامیة فی الأحکام الوضعیة للمعاملات سواء فی الشبهات الحکمیة أو فی الشبهات الموضوعیة هی أصالة الفساد إلا إذا وجد دلیل شرعی معتبر یدّل على خلافه، ویمکن لأصالة الصحة أن تتقدم على أصالة الفساد فی الشبهات الموضوعیة، ولکن فی الشبهات الحکمیة لا یمکن التمسک بأصالة الصحة لدرء أصالة الفساد، وبالنظر إلى عرفیة موضوع المعاملات فی الشبهات الحکمیة یمکن الخروج من أصالة الفساد عن طریق الاستناد إلى الأدلة العامة والمطلقة للمعاملات مثل (أوفوا بالعقود) وذلک بعد الفحص وعدم ثبوت أدلة مخالفة وبالنتیجة إثبات صحة المعاملة عن طریق الأدلة اللفظیة المذکورة. من البدیهی أنّه بمجرد إثبات شرعیة وقانونیة عقد ما یمکن اعتباره نافذا استنادا إلى المادة 10 ق.م. وتحصل هذه المشروعیة بعد الفحص عن الأدلة وعدم ثبوت الدلیل المخالف بالاستناد إلى الدلیل الخاص أو العام والمطلق ولو کان مبنیاً على السیرة العقلائیة، ومجرد إرادة الأطراف لا تکفی فی تحقق الشرعیة. فی بحثنا هذا قمنا عبر تحلیل ونقد النصوص الفقهیة والحقوقیة بتبیین واضح لنطاق استخدام أصالتی الصحة والفساد فی العقود، وتبعا لذلک اتضحت مجالات التطبیقات الدقیقة للمادتین 10 و223 ق.م.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

أصالة الصحة
أصالة الفساد
الشبهة الحکمیة
الشبهة الموضوعیة
أصل حریة التعاقد
المادة 223 ق.م
المادة 10 ق.م

مراجع

اراکی، محمد علی، (1375)، اصول الفقه، قم: مؤسسه در راه حق.
انصاری، مرتضی، (1422)، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
انصاری، مرتضی، (1420)، کتاب المکاسب، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
انصاری، مرتضی، (1428)، مطارح الأنظار، تقریر: ابوالقاسم کلانتر، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
بجنوردى، سید حسن، (1419)، القواعد الفقهیة، قم: نشر الهادی.
بهبهانى، محمد باقر، (1419)، الرسائل الفقهیة، قم: مؤسسه علامه وحید بهبهانى.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر، (1380)، فلسفۀ حقوق مدنی، تهران: کتابخانه گنج دانش.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر، (1382)، فنّ استدلال، تهران: کتابخانه گنج دانش.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر، (1386)، الفارق، تهران: کتابخانه گنج دانش.
حائری، مسعود، (1373)، تحلیلی از ماده 10 قانون (اصل آزادی قراردادها)، تهران: سازمان انتشارات کیهان.
حسینی عمیدى، سیدعمیدالدین، (1416)، کنز الفوائد فی حلّ مشکلات القواعد، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حسینی مراغی، میرفتاح، (1418)، العناوین، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
حلّى، جمال الدین، (1407)، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حلّى، فخر المحققین، (1387)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
خراسانی، محمدکاظم، (1423)، کفایۀ الاصول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
خوانسارى، سیداحمد، (1405)، جامع المدارک، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
خویى، سیدابوالقاسم، (1425)، التنقیح فی شرح المکاسب، تقریر: میرزا علی غروی تبریزی، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی.
خویى، سیدابوالقاسم، (بیتا)، مصباح الفقاهة، بیجا، بینا.
خوئی، سیدابوالقاسم، (1375)، محاضرات فی الاصول، تقریر: محمد اسحاق فیاض، قم:مؤسسه انصاریان.
خوئی، سیدابوالقاسم، (1426)، دراسات فی علم الاصول، تقریر: سید علی هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى.
سبحانی، جعفر، (1424)، ارشاد العقول الی مباحث الاصول، تقریر: محمدحسین الحاج العاملی، قم: مؤسسه امام صادق(7).
سیفى مازندرانى، علی اکبر، (1419)، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الأساسیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
شبیریزنجانى، سیدموسى، (1419 ه‍ ق)، کتاب نکاح ، ج11، چاپ اول، قم: مؤسسه پژوهشى رأى‌پرداز.
شهید ثانى، زین الدین بن علی (1410 ه‍ ق)، الروضة البهیة، ج3، چاپ اول، قم: کتابفروشى داورى.
شهید ثانى، -------------------(1413 ه‍ ق)، مسالک الأفهام، ج5، چاپ اول، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
شهیدی، مهدی، (1380)، تشکیل قرارداد‌ها و تعهدات، چاپ دوم، تهران: مجد.
شهیدی، مهدی، (1381)، اصول قرارداد‌ها و تعهدات، چاپ دوم، تهران، مجد.
شهیدی، مهدی، (1386)، شروط ضمن عقد، چاپ اول، تهران، مجد.
شیخ طوسى، (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
شیخ طوسى، (1400)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت، دار الکتاب العربی.
شیخ طوسى، (1407)، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، تهران.
شیخ مفید، (1413 ه‍ ق)، المقنعة ، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید1
صافی گلپایگانی، لطف الله، (1380)، جامع الأحکام، قم، انتشارات حضرت معصومه(س).
صائمی، علی اصغر، (پاییز و زمستان 1382)،مقاله: شروط ابتدایی در فقه و ماده 10 قانون مدنی، مجله الهیات و حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ش 9 و 10.
صیمرى، مفلح بن حسن (حسین)، (1420 )، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار الهادی.
طباطبایى یزدی، سید محمد کاظم،(1376)، سؤال و جواب، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
طباطبایى یزدی، سید محمد کاظم،(1391)، سؤال و جواب، قم، نشر خدادادی.
طباطبایى یزدی، سید محمد کاظم،(1419)، العروة الوثقى (المحشّى)، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
طباطبایى یزدی، سید محمد کاظم،(1429)، تکملة العروة الوثقى، بیروت، دار الصفوة.
طباطبایی بروجرودی، حسین، (1388)، استفتائات، قم، مؤسسه آیت الله العظمی بروجردی.
عبداللهینژاد، عبدالکریم و جبار گلباغی ماسوله، سیدعلی، (تابستان 1392)، تبیین و بررسی صحت و فساد از منظر دانشیان اصول، فصلنامه مطالعات اسلامی، ش 93.
حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر، (1413)، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
ــــــــــــــــــــــــــ ، (1414)، تذکرةالفقهاء، ج10، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
ــــــــــــــــــــــــــ ، (1414 ه‍ ق)، تذکرةالفقهاء، ج12، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
ــــــــــــــــــــــــــ ، (1419 ه‍ ق)، نهایة الإحکام، ج2، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
علیدوست، ابوالقاسم، (تابستان و پاییز1390)، ادله عمومی قراردادها، مجله فصلنامه فقه اهل بیت(:)، ش 66 و 67.
علیدوست، ابوالقاسم، (1384)، فقه و عرف، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
علیدوست، ابوالقاسم، (1396)، فقه و حقوق قراردادها: ادله عام قرآنی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
فاضل لنکرانی، محمد، (1384)، سیری کامل در اصول فقه، تهیه و تنظیم: محمد دادستان، قم: انتشارات فیضیه.
فهیمی، عزیز الله، (1388)، مبانی و قلمرو اصل صحت در معاملات، چاپ اول، قم: انتشارات دانشگاه قم.
قاسمیحامد، عباس، (1387)، حقوق مدنی، شرایط اساسی شکلگیری قرارداد، تهران: انتشارات دراک.
قمی، ابوالقاسم، (1430)، قوانین الاصول، بیروت، دار المرتضی.
کرمانشاهى، محمد على، (1421)، مقامع الفضل، قم، مؤسسه علامه مجدد وحید بهبهانى.
کاتوزیان، ناصر، (1374)،قواعد عمومی قراردادها، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
کاتوزیان، ناصر، (1380)،قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دادگستر.
کاتوزیان، ناصر، (1385)،قواعد عمومی قراردادها، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
گنجینه استفتائات قضایی، قم: مؤسسه آموزشی وپژوهشی قضای قم.
مجاهد طباطبایى، سید محمد، (1296 ه‍ ق)، القواعد و الفوائد و الاجتهاد و التقلید (مفاتیح الأصول)، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت:.
مجلسی، محمد باقر، (1410)، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر‌.
محقق داماد، سید مصطفى، (1406)، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى.
محمدی، علی، (1375)، شرح رسائل، قم، دار الفکر.
مشکینی، علی، (1348)، المنافع العامة، قم، انتشارات یاسر.
مصطفوى، سید محمد کاظم، (1421)، مائة قاعدة فقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
مظفر، محمد رضا،(1384)، اصول الفقه، قم، مؤسسه بوستان کتاب قم.
مغنیه، محمد جواد، (1980)،علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، قم، انتشارات مکتبه الزهرا(3).
مکارم شیرازی، ناصر، (1411)، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیر المؤمنین(7).
مکارم شیرازی، ناصر، (1428)، انوار الاصول، تقریر: احمد قدسی، قم: مدرسه امام امیر المؤمنین(7).
هاشمیشاهرودی، سیدمحمود، (1382)،فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم: انتشارات مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت:.
موسوی، سیدمحمدصادق، (1382)،مبانی نظری جهل و اشتباه و آثار آن بر اعمال حقوقی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
نجفى، محمد حسن، (1403)، جواهر الکلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نجفى، محمد حسن، (1404)، جواهر الکلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نراقى، مولى احمد، (1375)، عوائد الایام، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
نراقى، مولى احمد، (1415)، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت
1. اراکی، محمد علی، (1375)، اصول الفقه، قم: مؤسسه در راه حق.
2. انصاری، مرتضی، (1422)، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
3. انصاری، مرتضی، (1420)، کتاب المکاسب، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
4. انصاری، مرتضی، (1428)، مطارح الأنظار، تقریر: ابوالقاسم کلانتر، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
5. بجنوردى، سید حسن، (1419)، القواعد الفقهیة، قم: نشر الهادی.
6. بهبهانى، محمد باقر، (1419)، الرسائل الفقهیة، قم: مؤسسه علامه وحید بهبهانى.
7. جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر، (1380)، فلسفۀ حقوق مدنی، تهران: کتابخانه گنج دانش.
8. جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر، (1382)، فنّ استدلال، تهران: کتابخانه گنج دانش.
9. جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر، (1386)، الفارق، تهران: کتابخانه گنج دانش.
10. حائری، مسعود، (1373)، تحلیلی از ماده 10 قانون (اصل آزادی قراردادها)، تهران: سازمان انتشارات کیهان.
11. حسینی عمیدى، سیدعمیدالدین، (1416)، کنز الفوائد فی حلّ مشکلات القواعد، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
12. حسینی مراغی، میرفتاح، (1418)، العناوین، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
13. حلّى، جمال الدین، (1407)، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
14. حلّى، فخر المحققین، (1387)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
15. خراسانی، محمدکاظم، (1423)، کفایۀ الاصول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
16. خوانسارى، سیداحمد، (1405)، جامع المدارک، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
17. خویى، سیدابوالقاسم، (1425)، التنقیح فی شرح المکاسب، تقریر: میرزا علی غروی تبریزی، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی.
18. خویى، سیدابوالقاسم، (بیتا)، مصباح الفقاهة، بیجا، بینا.
19. خوئی، سیدابوالقاسم، (1375)، محاضرات فی الاصول، تقریر: محمد اسحاق فیاض، قم:مؤسسه انصاریان.
20. خوئی، سیدابوالقاسم، (1426)، دراسات فی علم الاصول، تقریر: سید علی هاشمی شاهرودی، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى.
21. سبحانی، جعفر، (1424)، ارشاد العقول الی مباحث الاصول، تقریر: محمدحسین الحاج العاملی، قم: مؤسسه امام صادق(7).
22. سیفى مازندرانى، علی اکبر، (1419)، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الأساسیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
23. شبیریزنجانى، سیدموسى، (1419 ه‍ ق)، کتاب نکاح ، ج11، چاپ اول، قم: مؤسسه پژوهشى رأى‌پرداز.
24.شهید ثانى، زین الدین بن علی (1410 ه‍ ق)، الروضة البهیة، ج3، چاپ اول، قم: کتابفروشى داورى.
25.شهید ثانى، -------------------(1413 ه‍ ق)، مسالک الأفهام، ج5، چاپ اول، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
26.شهیدی، مهدی، (1380)، تشکیل قرارداد‌ها و تعهدات، چاپ دوم، تهران: مجد.
27. شهیدی، مهدی، (1381)، اصول قرارداد‌ها و تعهدات، چاپ دوم، تهران، مجد.
28. شهیدی، مهدی، (1386)، شروط ضمن عقد، چاپ اول، تهران، مجد.
29. شیخ طوسى، (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
30. شیخ طوسى، (1400)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت، دار الکتاب العربی.
31. شیخ طوسى، (1407)، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، تهران.
32. شیخ مفید، (1413 ه‍ ق)، المقنعة ، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید1
33. صافی گلپایگانی، لطف الله، (1380)، جامع الأحکام، قم، انتشارات حضرت معصومه(س).
34.صائمی، علی اصغر، (پاییز و زمستان 1382)،مقاله: شروط ابتدایی در فقه و ماده 10 قانون مدنی، مجله الهیات و حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ش 9 و 10.
35.صیمرى، مفلح بن حسن (حسین)، (1420 )، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار الهادی.
36.طباطبایى یزدی، سید محمد کاظم،(1376)، سؤال و جواب، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
37. طباطبایى یزدی، سید محمد کاظم،(1391)، سؤال و جواب، قم، نشر خدادادی.
38. طباطبایى یزدی، سید محمد کاظم،(1419)، العروة الوثقى (المحشّى)، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
39. طباطبایى یزدی، سید محمد کاظم،(1429)، تکملة العروة الوثقى، بیروت، دار الصفوة.
40. طباطبایی بروجرودی، حسین، (1388)، استفتائات، قم، مؤسسه آیت الله العظمی بروجردی.
41. عبداللهینژاد، عبدالکریم و جبار گلباغی ماسوله، سیدعلی، (تابستان 1392)، تبیین و بررسی صحت و فساد از منظر دانشیان اصول، فصلنامه مطالعات اسلامی، ش 93.
42.حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر، (1413)، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
43.ــــــــــــــــــــــــــ ، (1414)، تذکرةالفقهاء، ج10، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
44.ــــــــــــــــــــــــــ ، (1414 ه‍ ق)، تذکرةالفقهاء، ج12، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
45.ــــــــــــــــــــــــــ ، (1419 ه‍ ق)، نهایة الإحکام، ج2، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
46.علیدوست، ابوالقاسم، (تابستان و پاییز1390)، ادله عمومی قراردادها، مجله فصلنامه فقه اهل بیت(:)، ش 66 و 67.
47. علیدوست، ابوالقاسم، (1384)، فقه و عرف، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
48.علیدوست، ابوالقاسم، (1396)، فقه و حقوق قراردادها: ادله عام قرآنی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
49.فاضل لنکرانی، محمد، (1384)، سیری کامل در اصول فقه، تهیه و تنظیم: محمد دادستان، قم: انتشارات فیضیه.
50. فهیمی، عزیز الله، (1388)، مبانی و قلمرو اصل صحت در معاملات، چاپ اول، قم: انتشارات دانشگاه قم.
51. قاسمیحامد، عباس، (1387)، حقوق مدنی، شرایط اساسی شکلگیری قرارداد، تهران: انتشارات دراک.
52.قمی، ابوالقاسم، (1430)، قوانین الاصول، بیروت، دار المرتضی.
53.کرمانشاهى، محمد على، (1421)، مقامع الفضل، قم، مؤسسه علامه مجدد وحید بهبهانى.
54.کاتوزیان، ناصر، (1374)،قواعد عمومی قراردادها، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
55.کاتوزیان، ناصر، (1380)،قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دادگستر.
56.کاتوزیان، ناصر، (1385)،قواعد عمومی قراردادها، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا.
57.گنجینه استفتائات قضایی، قم: مؤسسه آموزشی وپژوهشی قضای قم.
58.مجاهد طباطبایى، سید محمد، (1296 ه‍ ق)، القواعد و الفوائد و الاجتهاد و التقلید (مفاتیح الأصول)، چاپ اول، قم، مؤسسه آل البیت:.
59.مجلسی، محمد باقر، (1410)، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر‌.
60. محقق داماد، سید مصطفى، (1406)، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامى.
61. محمدی، علی، (1375)، شرح رسائل، قم، دار الفکر.
62.مشکینی، علی، (1348)، المنافع العامة، قم، انتشارات یاسر.
63.مصطفوى، سید محمد کاظم، (1421)، مائة قاعدة فقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى.
64.مظفر، محمد رضا،(1384)، اصول الفقه، قم، مؤسسه بوستان کتاب قم.
65.مغنیه، محمد جواد، (1980)،علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، قم، انتشارات مکتبه الزهرا(3).
66.مکارم شیرازی، ناصر، (1411)، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیر المؤمنین(7).
67.مکارم شیرازی، ناصر، (1428)، انوار الاصول، تقریر: احمد قدسی، قم: مدرسه امام امیر المؤمنین(7).
68.هاشمیشاهرودی، سیدمحمود، (1382)،فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم: انتشارات مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت:.
69.موسوی، سیدمحمدصادق، (1382)،مبانی نظری جهل و اشتباه و آثار آن بر اعمال حقوقی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
70. نجفى، محمد حسن، (1403)، جواهر الکلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
71. نجفى، محمد حسن، (1404)، جواهر الکلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
72. نراقى، مولى احمد، (1375)، عوائد الایام، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
نراقى، مولى احمد، (1415)، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت